Шинэ "Их мөхөл"-ийн ирмэгт

Дэлхийн амьдралын түүхэнд 5 удаа тохиолдсон төсөөлөхийн аргагүй үйл явдал бол "Их мөхөл" юм. Их мөхлийн үед амьтны олон төрөл зүйл богино хугацаанд устаж мөхөж байв. Өнөөдөр эрдэмтэд 2 томоохон их мөхлийн нууцыг тайлаад байгаа бол зарим нь биднийг шинэ их мөхлийн ирмэгт тулаад байгааг анхааруулж байна. 65 сая жилийн өмнө тэнгэрт ч, газарт, ч далайд ч ноёрхож байсан үлэг гүрвэлүүд нэгэн зэрэг мөхсөн гэдэг. Тэгвэл энэ их мөхлийн нууцыг тайлах түлхүүр Италийн төв хэсгийн Губбио хотоос анх олджээ. 1970-аад оны үед америкийн палентологич Волтер Алверас тус хотын ойролцоох шохойн чулуун давхаргаас чухал олдворуудыг илрүүлсэн байна. Эрт цагт далайн ёроол байсан хад чулуун дундах давхаргын доод хэсэгт фораминифер (foraminifer) хэмээх далайн планктоны үлдэгдэл их хэмжээгээр агуулагдаж байв. Харин түүний дээд талын шавар болон шохойн чулуун давхаргаас ийм төрлийн үлдвэр огт олдоогүй нь тэдгээрийг нэгэн цагт бараг бүрэн мөхсөнийг илтгэжээ.

Судалгаагаар планктоны мөхөл 66 сая жилийн өмнө тохиосон нь тодорхой болж, адил төрлийн олдвор 1500 км алслагдсан Испаниас ч бас олдов. Атлантын далайн эргийн ил гарсан чулуулаг планктон мөхсөний ул мөр бүхий судлыг агуулж байв. "K-Pg судал (K–Pg boundary)" хэмээн нэрлэгдэх болсон энэхүү судал үлэг гүрвэл амьдарч байсан Мезозойн эрин (мөлхөгчдийн) болон Сенозойн (сүүн тэжээлтний ) эринг тусгаарлаж байв. Сүүлд K-Pg судал дэлхийн олон газраас олдож, тухайн үед амьтан ургамлын хоол тэжээлийн гинжин хэлхээний суурь болох планктонг, олон төрөл зүйлийн амьтны хамт устгасан их мөхөл дэлхийг бүрэн хамарч байсныг нотлов. K-Pg судлын нууцыг тайлахаар Алверас өөрийн эцэг, нобелийн шагналт физикч Руй Алеврасаас тусламж хүсчээ.

Луй Алверас дэлхийд тэр болгон олддоггүй иридий K-Pg судалд их хэмжээгээр агуулагдаж байгааг тогтоосон байна. Уг бодис дэлхийн ойр орчимд эргэлдэж буй бага гаригуудын бүтцэд ордог тул 66 сая жилийн өмнө дэлхийг бага гариг мөргөсөн хэмээн таамаглажээ. Тэрээр дэлхийн олон газраас илрүүлсэн K-Pg судлын иридийн агууламжийг хэмжиж, бага гаригийн хэмжээг тооцоолж үзэхэд хэмжээ нь 10 км, жин нь хэдэн их наяд тоннд хүрч байв. Ийм хэмжээний бага гариг дэлхийтэй харьцуулахад өчүүхэн жижиг боловч цагт 80000 км хурдаар дэлхийг мөргөвөл 200 км диаметртэй тогоо үүсгэж, их хэмжээний энерги ялгаруулна. Улайстал халсан хад чулуу сансарын орон зай хүртэл шидэгдэж, их хэмжээжээр дэлхийн хаа сайгүй эргэн унана. Жижиг хэмжээний тоосонцор нарны гэрлийг хэдэн жилийн турш хаах тул дэлхийн амьтан ургамлын ихэнхийг мөхөөнө хэмээн эцэг хүү Алверас таамаглажээ. Гэвч мөргөлдөөнөөс үүссэн тогоо дэлхийн хаанаас ч олдсонгүй.

Тогооноос гадна үнэмшил төрүүлэхүйц нотлогоо нь мөргөлтөөр тархсан чулуулаг юм. Ийм чулуулаг буюу мөргөлдөлтийн ул мөр хэд хэдэн газрын K-Pg судлаас олджээ. Эдгээрийн дундаас зөвхөн хүчтэй дэлбэрэлтийн бүст л илрэх доргисон кварц (shocked quartz) америкийн Тексас мужийн Бразос голоос олдов. Мөн 1980-аад онд палентологич Алан Хилдэрбранд тухайн бүс нутагт үл байх чулуунуудыг илрүүлэв. Эдгээр нь цунамигаар тээвэрлэгдэн ирсэн байх магадлал өндөр юм. Мексикийн булангаас 300 км зай бүхий Бразос голын бүс нутаг 66 сая жилийн өмнө далайн ёроол байжээ. Хилдэрбранд бага гариг мөргөсөн цэгийг мексикийн булан орчимд байгаа хэмээн таамаглаж, нефтийн хайгуулын зургаас далайн ёроол дахь аварга тогоо мэт зүйлийг 1990 онд илрүүлжээ. Тогоог юкатаний хойгийн ойролцоох тосгоны нэрээр Чиксулубын тогоо хэмээн нэрлэв. Ийнхүү бага гаригийн мөргөлдөөний хөдлөшгүй баталгаа болж, хэмжээ нь Луй Алверасын тооцоолсонтой таарав. Гэвч цорын ганц бага гариг хэрхэн их мөхөлд хүргэсэн нь эргэлзээ төрүүлнэ.

Америкийн төв хэсгийн Хэлкрийк хэмээх газрын давхаргад үлэг гүрвэлийн  болон түүний дараагийн үеийн олдворууд их хэмжээгээр агуулагддаг. Эртний амьтан ургамал судлаач Кирк Жонсоны судалгаагаар тус нутагт теранозавр болон бусад 20 гаруй төрлийн үлэг гүрвэл амьдарч байсан бол K-Pg судлын дараах цаг үед бүрэн мөхсөнийг тогтоожээ. K-Pg судлаас дээших давхаргад ямар ч үлэг гүрвэлийн үлдэгдэл олдоогүйгээр барахгүй нийт амьтны 60 хувь устсаныг тогтоосон байна. Бага гаригийн мөргөлдөөний үр дагавар эцэг хүү Алверасын таамагласнаас илүү өргөн байв. Мөргөлдөлтийн цэгээс 1000 км тойрог доторхи амьтад хормын төдийд үхэж үрэгджээ. Улайссан чулуулгууд мөндөр мэт унаж их хэмжээний түймэр үүсгэв. K-Pg судалд агуулагдах тортог түймэр дэлхийг бараг бүрэн бүрхэснийг харуулжээ. Утаа тортог нарны гэрлийг хэдэн жилийн турш хааж, мөргөлдөөнөөс үүссэн хий озоны давхаргыг сүйтгэснээр хорт хэт ягаан туяа дэлхийн гадаргад орж ирэв. Ийнхүү 150 сая жил үргэлжилсэн үлэг гүрвэлийн эрин үе төгсчээ. Америкийн Баррингерийн тогоо мэтийн солир, бага гаригийн мөргөлдөөний ул мөр дэлхийн хаа сайгүй бий боловч тэдгээр нь бусад их мөхөлтэй холбоогүйг тогтоосон байна.

Үлэг гүрвэлийн үеэс өмнөх үеийн 4 их мөхлийн хамгийн их сүйрэл авчирсан нь 250 сая жилийн өмнө тохиожээ. Тухайн үеийн дэлхийн газрын зураг одоогийнхоос өөр, Пангеа хэмээх ганц том эх газраас бүрдэж, хуурай газарт горгонопс, дийктодон хэмээх эхэн үеийн сүүн тэжээлт амьтад, далайд хелиокорпион хэмээх аварга загас хэлбэрийн амьтад тархаж байв. Пермийн галавыг төгсгөсөн уг үйл явдал дэлхийн амьтан ургамлын 90 хувийг мөхөөжээ. Харин уг их мөхлийн ул мөр өмнөд хятадын нутгаас их хэмжээгээр олдож, чулуулаг нүүрстөрөгчийн агууламж өндөр, далайн ус хүчилтөрөгчөөр дутагдаж, хүчиллэг өндөр байсныг тодорхойлсон байна. Мөн галт уулын лаваас үүсч, цаг хугацааны нарийн хэмжилт хийх боломж олгодог цирконыг илрүүлэн их мөхөл 250 сая жилийн өмнө тохиосныг тогтоожээ. Нарийвчилсан судалгаагаар их мөхлийн шалтгаан өнөөгийн сибирийн нутагт галт уулын аварга дэлбэрэлт болж, АНУ-ын газар нутагтай тэнцэх хэмжээний газар нутаг лаваар бүрхэгдсэнээс үүдэлтэй байв. Дэлбэрэлтээр их хэмжээний нүүрстөрөгчийн хий агаарт тархаж, агаар хэмийг нэмэгдүүлжээ. Улмаар далайн урсгал удааширч, усны хүчиллэг чанар нэмэгдэв. Ийм нөхцөлд дун хясаа хэлбэрийн амьтад яс болон хальс үүсгэж чадахгүйд хүрнэ. Далайд ч хуурай газарт ч ихэнх амьтад цаг уурын огцом өөрчлөлтөд дасан зохицож амжилгүй мөхнө.

Одоогоор тодорхой болоод байгаа 2 их мөхлийн шалтгаан хэдийгээр өөр өөр боловч хүрээлэн байгаа орчны өөрчлөлт богино хугацаанд дэлхийг хамарвал амьдралыг зайлшгүй их мөхлийн эрсдэлд оруулдагийг нотлон харуулав. Өнөөгийн дэлхийг сүүн тэжээлтэн ноёрхсон олон төрөл зүйлийн амьдралын алтан үе гэхэд хилсдэхгүй. Дэлхийн түүхэнд тохиолдсон өмнөх 5 удаагийн их мөхөл магадгүй эрт баларын үзэгдэл, эсвэл өөр гаригт тохиосон мэт сонсогдож магадгүй. Гэвч биднийг шинэ их мөхлийн ирмэгт тулаад байгааг зарим эрдэмтэд анхааруулж байна. Энэхүү шинэ их мөхлийн шалтгаан нь хүмүүс бид байна. Хүн өнөөдөр дэлхийг сүйтгэгч болон хувирч нийт хуурай газрын 40%-ийг нэгэнт өөрчилжээ. Бид амьтны төрөл зүйлийг тэтгэх ойг их хэмжээгээр сүйтгэж, бусад бүс нутагт ч амьдрах орон зайг нь үгүй хийсээр байна. 70 жилийн өмнө африкийн талд 400 мянган арслан амьдарч байсан бол өнөөдөр 30 мянга болтлоо цөөрч, амьдрах газар нь тусгаарлагдах болов. Хүн өнөөдөр өмнөх их мөхлүүдтэй дүйцэх хэмжээгээр цаг уурыг өөрчилж, сүүлийн 100 жилийн хугацаанд ялгаруулсан нүүрсхүчлийн хийн сөрөг нөлөө сибирийн аварга дэлбэрэлтээс дутахааргүй хэмжээнд хүрчээ.

Шинэ их мөхлийн шинж тэмдэг цөөнгүй газраас илэрч эхэлж байна. Америкийн Еллоустоун үндэсний хүрээлэн их хэмжээний онгон байгалийг хамарч, 60 гаруй зүйлийн сүүн тэжээлтэн амьтадыг хамгаалж байна. Тэдний нэг саарал баавгайн тоо толгой нэгэн цагт 150 хүрч байсан бол одоо 600 болов. Гэвч дахин хорогдож, мөхөх аюул тулгараад байна. Саарал баавгайн үндсэн тэжээл болох америк царсан ой хатаж, 20-30 жилийн доор устах нөхцөл үүсэв. Цаг уурын дулаарлын нөлөөгөөр холтосны цохны тархалт их хэмжээгээр нэмэгдэж, царсан ойг идэж устгах болов. 21-р зууны төгсгөл гэхэд дэлхийн агаарын дундаж температур 5 хэмээр нэмэгдэх төлөвтэй байгаа нь Пермийн галавын төгсгөлтэй тун адил нөхцөл юм. Дэлхийн цаг уур хэдхэн хэмээр дулаарахад төсөөлөхийн аргагүй нөлөө үзүүлж байна. Калифорнийн эрэг орчим нүүрстөрөгч далайн усанд шингэх явц нэмэгдэж, дун хэлбэрийн амьтадад нөлөөлөх болов. Хойд америкийн эрэг орчимд адил төрлийн зарим амьтад устаж эхлээд байна. 2070-аад он гэхэд далайн ёроолын бүх шүрэн ой устана хэмээн таамаглаж буй. Хэрэв тэгвэл загасны төрөл зүйлийн 25 хувь устаж, загас агнуурын хэмжээ 10%-иар буурна.

Эртний амьтан ургамал судлаач Антони Барновский их мөхлийн үед мөхсөн амьтадыг өнөөгийн устах магадлалтай амьтадтай харьцуулан судлаж байна. Түүний судалгаагаар амьтадын мөхлийн хурд 12 дахин нэмэгджээ. Өнөөдөр сүүн тэжээлтэн амьтадын 1/4, загас болон шавьжны 1/5 мөхлийн ирмэгт тулаад байгаа бөгөөд хэрэв амьтадын мөхөл 20-р зууныхтай адил хурдаар үргэлжилвэл дэлхийн амьтадын 75% нь 200-хан жилийн дотор мөхөж устах ажээ. Хэрэв хүн төрөлхтөн байгаль орчинг сүйтгэсэн хэвээр байвал 6 дахь их мөхөл зайлшгүй зүйл болоод байна. Хэдийгээр өнөөдөр бидний хийж чадах зүйл хязгаарлагдмал байгаа ч шинэ их мөхөл ирэх эсэхийг зөвхөн бид л шийдэж чадах билээ.

эх сурвалж;  "Mass Extinction: Life at the Brink"