"Зүйлийн үүсэл"

Сүүлийн 600 сая жилийн хугацаанд дэлхийн амьдрал гайхалтайгаар хувьсан өөрчлөгдөж, амьтад нарийн нийлмэл эд эрхтэн бүхий бие махбодь, програмчилсан мэт олон төрлийн зан төрхийг олжээ. Энэхүү хувьслын нууцыг тайлж, хүн байгалийн харилцааг цоо шинэ өнцгөөс харсан бүтээл бол 150 жилийн өмнө хэвлэгдсэн Чарльз Дарвины "Зүйлийн үүсэл" юм.

1. Зүйлийн үүсэл, хэрхэн бүтэв.
1809 онд англи эмчийн гэр бүлд төрсөн Чарльз Дарвин сургуульд сурах сонирхолгүй боловч амьтанд дуртай хүүхэд байв. Дарвин гэрийнхээ эзэмшил дэх аварга цэцэрлэгт хүрээлэнгээс шавьж цуглуулж, шувуу ажиглаж өсчээ. Эцгийн хүслийн дагуу эмч болохоор Эдинбургийн их сургуульд элссэн боловч цус харахаас дургуйцэж сургуулиа орхив. Дараа нь шашины номлогч болохоор Кэмбрижийн их сургуульд элссэн боловч байгалийн түүх болон геологийн ухаанд илүү их татагдах болжээ. Их сургуулиа төгсөөд байр сууриа хараахан олоогүй байсан түүнд санаанд оромгүй аз завшаан тохиож, Бийгл усан онгоцоор аялах байгаль судлаач хайж байгаа тухай зартай тааралдав. Ийнхүү өмнөд америкийн эргийн дагуу амьтан болон геологийн судалгаа хийх ажилд томилогдсон 5 жилийн аялалын хугацаанд Дарвин амьтан ургамлын их хэмжээний мэдээлэл цуглуулж, эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд хэвлүүлэх болсноор эрдэмтэн болох замналаа эхэлжээ. Бийгл хөлгийн аялалын үед газар хөдлөлт болж, хэдхэн хормын дотор газрын дүр төрх өөчлөгдөхийг ажигласнаар хуурай газрын төрх үргэлж нэг хэвийн байдаггүйг мэджээ. Мөн өмнөд Америкийн Патагониа орчмоос эртний амьтадын олдворыг илрүүлж, устаж мөхсөн амьтад чулуужин үлддэгийг өөрийн нүдээр гэрчлэв. Галакпис арлуудад очихдоо адил төрхтэй боловч биеийн хэмжээ, дуу хоолой зэрэг ялгагдах шинж чанар бүхий амьтадыг ажиглав. Ажиглалт судалгааны явцад "амьтад орчны нөлөөгөөр хувьсан өөрчлөгдөж шинэ зүйл үүсдэг" байж болохыг анзаарав. Хэрэв энэ санаа үнэн бол хүнийг оролцуулаад бүхий л амьтад түүхийн эрт дээр үеийн нэгэн цэгт холбогдох ёстой. Хүн, амьтан бурхны бүтээл хэмээх шашны сургааль ноёлж байсан нийгэмд энэ санаа туйлын их аюул эрсдэлтэй байв.

Бурхны бүтээл бурханаас ангид байдлаар хувирч өөрчлөгдөж учиргүй. Дарвин өөрт төрсөн "тэрслүү" санаагаа хав дарахаар шийджээ. Бийгл хөлгийн аялаас хойш 20 жилийн дараа байгаль судлаач залуу Алфред Волсоос нэгэн захиа ирж, түүний хувь тавиланг өөрчлөх болно. Волс зүйл хувьсан өөрчлөгддөг гэсэн Дарвины адил дүгнэлтэд хүрсэн байв. Тэрээр их хэмжээний мэдээллийг дүгнэж, 50 насандаа "Зүйлийн үүсэл" номоо хэвлүүлжээ. "Зүйлийн үүсэл" хэдхэн өдрийн дотор зарагдаж дуусав. Бурханы төгс бүтээл болох хүнийг доод төрөлт болхи амьтадтай адилтгасан нь христийн шашинтнуудын эсэргүүцлийг тэр хэмжээгээр өдөөжээ. Ердийн нэг механик цагны арын тагийг нээж харцгаая. Хоорондоо гайхалтай нарийн зохицсон өчүүхэн эд ангиуд өөр хоорондоо нэгдэн ажиллаж, цаг хугацааг тодорхой заадаг. Цагийг хэн нэгэн ур чадвартан л бүтээнэ. Өөрөөр хэлбэл хаа нэгтээ оршин байсан байгалийн үнэт чулуунууд санамсаргүй байдлаар хоорондоо мөргөлдөн цаг болон хувирах боломжгүй. Үүнтэй адил гайхалтай эд эрхтнүүдээс бүтсэн төгс ажиллагаатай хүний биеийг яалт ч үгүй зохион бүтээгч буюу бурхан л бүтээнэ. Дарвин шинжлэх ухааны үндэслэлд тулгуурласан өөрийн онолоор хүнийг бурхан бүтээсэн, бурханы бүтээл хувирч өөрчлөгдөхгүй хэмээх тогтсон үзлийг няцаав. Зүйл хувьсан өөрчлөгддөгийн нотлогоо болгон гаргасан эхний жишээ нь хүний оролцоотойгоор бий болгож байсан амьтны үүлдэр байв. Тухайн үед түгээмэл гэрийн тэжээмэл амьтанд тооцогдож байсан тагтааг их хэмжээгээр үржүүлж, олон үүлдэр угсааг гаргасан байв.

Английн зөөгч (english carrier ) тагтаа хамар дээрээ гайхалтай бөмбөлөгтэй, урт хөмсөг, урт хүзүү, том амтайгаараа онцлог. Бахлуур (pouter) тагтааны бие, далавч, хөл нь тун урт боловч том гэдэстэй. Тэгвэл дэвүүр (fantail ) тагтааны сүүлний өдний тоо бусад үүлдрээс хэт олон, 30-40-д хүрнэ. Гэвч эдгээр тагтаанууд модонд үүрээ засдаггүй, модон дээр суудаггүй, шаталсан хадны тавцанд үүрлэх зэрэг нийтлэг шинжийг агуулна. Эдгээрийг хадны тагтаа (rock dove )-ны үр удам гэж үзжээ. Дарвин таамаглалаа шалгахаар цагаан дэвүүр тагтааг тэс өөр үүлдрийн хар барб (barb)-тай эвцэлдүүлэхэд 3 дах үед хадны тагтаа төржээ. Өөрөөр хэлбэл эцэг үүлдрийн тагтаа үр удамд буцан төрсөн байв. Нэгэн төрлийн өвгөөс өөр өөр хэлбэр дүрс, шинж чанар бүхий олон янзын үр удам төрөх боломжтой. Энэхүү туршилт зүйлийн үүслийн тухай түүхийн эхлэл болсон юм. Хүний оролцоотойгоор ийнхүү олон төрлийн үүлдэр угсаа үүсч байгаа бол урт удаан хугацааны явцад байгальд тохиосон ямар нэгэн шалгарлын нөлөөгөөр өөр өөр үүлдэр үүсэх боломжтой. Энэхүү хувьсал өөрчлөлтийн эцэст хоорондоо эвцэлдэхээ больж, цоо шинэ өөр зүйл үүсэх боломжтой. Эсрэгээр одоогийн олон төрлийн амьтад эрт үед нэгэн цэгт холбогдоно хэмээн Дарвин таамаглажээ. Харилцан үржилд орж үр удмаа үлдээх чадвартай амьтадын нэгдлийг зүйл хэмээн тодорхойлов.

2. Хувьсал хэрхэн явагддаг вэ.
Байгальд явагдах хувьслын механизмийг байгалийн шалгарал болон амьд үлдэхийн төлөөх тэмцэл хэмээн Дарвин шинжлэх ухааны үүднээс нотложээ. Тагтааны янз бүрийн үүлдрүүд бий болоход хүний оролцоо чухал байсан. Хүнд ачаа зөөвөрлөхөд зориулагдсан адууны үүлдэр том биетэй, хүчтэй байдаг. Гоёлын цэцэгний сортуудыг хүмүүс олон зууны өмнөөс гаргаж сурсан. Эдгээр жишээнүүдэд хүний оролцоо чухал бол байгалийн нөхцөлд хувьсалд хүргэх нэгэн гол хүчин зүйл нь Дарвины дүгнэснээр амьд үлдэхийн (амьдралын) төлөөх тэмцэл юм. Дарвин амьтадын үржих чадвар өндөр байдгийг анзаарчээ. Хэрэв амьтадын тооны өсөлтийг ямар нэг байдлаар хязгаарлахгүй бол тухайн төрлийн амьтны үр удам дэлхий даяар тархах хэмжээнд өсөн үржих хандлагатай байдаг. Хальт харахад байгаль дэлхийн амьдрал хөгжин цэцэглэж, өвс ургамал, хоол тэжээлээр бялхаж байгаа мэт харагдана. Гэвч бодит байдалд амьтад бүгдэд үл хүрэлцэх хоол тэжээлийн төлөө үргэлжийн өрсөлдөөнд орж байдаг нь ямар нэгэн төрөл зүйлийн хэт их өсөлтийг хязгаарладаг. Энэ нь амьдралын төлөөх тэмцэл юм. Тэгвэл энэ тэмцэл хэрхэн хувьсалд хүргэдэг вэ.

Урт болон богино хүзүүтэй анаашнууд байлаа хэмээн төсөөлье. Урт хүзүүтэй анаашнууд өндөр нам янз бүрийн модны навчийг идэж чадна. Харин богино хүзүүтэй анаашнууд зөвхөн намхан модны навч иднэ. Хэрэв анаашны тоо хэт олширч, хоол тэжээл ховордвол богино хүзүүтэй анаашнууд хамгийн түрүүнд үхэж үрэгдэнэ. Үлдсэн урт хүзүү бүхий анаашны үр удам эцэг эхийн гениэр дамжуулан урт хүзүүтэй төрөх магадлал өндөр. Ийнхүү урт хүзүүтэй анаашны үр удам олон дахин сонгогдож, урт хүзүү хэмээх шинж чанар нь хүчирхэгжинэ. Ийнхүү амьдралын төлөөх тэмцэлд орчиндоо илүү дасан зохицсон зүйлд хувьсана. Нэгэнт шалгаран үлдсэн зүйл илүү хүчирхэг, илүү мундаг харагдана. Зөвхөн түүнийг өмнөх зүйлүүдээс салгаж харвал бурхантай холбох сэтгэгдэл төрж магад. Гэвч олон төрөл зүйл үүсч мөхсөөр орчиндоо хамгийн их дасан зохицсон нь шалгаран үлдэх бөгөөд энэ нь ямар нэгэн зорилготой бус, тохиолдлын чанартай байна.

Хувьслын хөдөлгөгч хүчний нэг нь байгалийн шалгарал юм. "Зүйлийн үүсэл" номд жишээ болгон ятууны өдний өнгө амьдрах орчноосоо хамааран өөр өөр байдгийг дурджээ. Цастай ууланд амьдрах ятууны өвлийн өнгө цагаан, хээр талд амьдардаг бол хар, эсвэл бор байна. Амьдрах орчны газар нутгийн өнгийг дагах нь бүргэд зэрэг анч шувуудаас нуугдахад дөхөм болж, үр төлд нь удамшсан байна. Амьдрахын тулд хоол тэжээлийн төлөө өрсөлдөхөөс гадна өөрөө бусдын хоол болохоос сэргийлэх хэрэгтэй. Ийнхүү өөрчлөлтүүд хаа сайгүй, маш бага хэмжээгээр үргэлж явагдаж байдаг, ашиггүй өөрчлөлтөд орсон амьтан устан үгүй болж, өөрт ашиг тустай байдлаар өөрчлөгдсөн нь шалгаран үлдэнэ. Хувьсал маш олон үе удам дамжиж, урт удаан цаг хугацаа шаардах тул нэгэн амьтанд, нэгэн амьтны амьдралын хугацаанд ажиглах боломжгүй юм. Агуйд амьдрах загасны нүд устах зэргээр хувьслын үр дүнд тун сайн хөгжсөн эрхтэн үгүй болох тохиолдолд бий. Дарвины ажигласан Мадел арлын 55 төрөл бүхий нисдэг шавьжны тал хувь нь хэдийгээр далавчтай боловч нисэх чадваргүй болсон байв. Учир нь тэдний амьдрах орчин болох арлын орчимд салхи ихтэй учир том далавчтай шавьжнууд далайд унаж үхдэг бол жижиг далавчтай нь хаданд зүүгдэн үлддэг байна.

Байгалийн шалгарлаас гадна амьтадын хоорондын нарийн төвөгтэй хэлхээ холбоо Дарвины анхаарлыг татжээ. Байгальд зөвхөн идэгч, идүүлэгч хоёр бус бусад төрлийн амьтан ургамал ч нэгнийхээ хувьсалд нөлөөлдөг. Жишээ болгон хоёр бэлчээрийн ургамлыг харьцуулан судалсан байна. Нэг нь хүний нөлөө огт ороогүй ердийн бэлчээр байв. Тэгвэл нөгөөд нь 25 жилийн өмнөөс улаан нарс тариалж, малд идүүлэхээс сэргийлжээ. Тэнд ердийн бэлчээрт үл ургах ургамал 12 төрөл байв. Тэр нь шавьж улмаар шувуудад нөлөөлж, ердийн бэлчээрт үл байх 6 төрлийн шувуу нутаглах болжээ. Байгалийн олон төрлийн хүчин зүйлүүд нарийн төвөгтэйгээр холбогдсон байдаг тул нэг төрлийн амьтан ургамалд өөрчлөлт ороход ялагч ялагдагчийн байр суурь солигдож, хувьслын чиглэл эрс өөрчлөгдөх тохиолдол бий. 19-р зууны үед Ирландад хамгийн үржил шимтэй нэгэн төрлийн төмсийг их хэмжээгээр тариалах болсон үед төмсний өвчин дэлгэрснээс ургац алдаж, хүн амын тоог 20%-аар бууруулсан өлсгөлөнд хүргэж байв. Амьтан ургамлын хоол тэжээлийн гинжин хэлхээг бид пирамидар төсөөлж ирсэн бол өнөөдөр өөр хоорондоо холбогдсон сүлжээгээр дүрслэх нь зөв болохыг ойлгов.

3. Эргэлзээ
Дарвины суут эрдэмтэн гэдгийг "Зүйлийн үүсэл"-ээс тод харж болно. Учир нь тэрээр орчин үеийн биднийг хүртэл үргэжлэх эргэлзээг 150 жилийн өмнөөс урьдчилан харж, нухацтай судлан үнэмшилтэй тайлбaрласан явдал юм. "Миний онолыг уншсан хүмүүст янз бүрийн эргэлзээ төрөх нь мэдээж. Тэдний дунд өөрийг минь ч итгэл алдуулахад хүргэсэн хэцүү асуулт ч байсан" хэмээн бичжээ. Хувьслын онолын үндсэн 3 эргэлзээний эхнийх нь завсрын төрөл зүйлүүд байсан эсэх нь тодорхойгүй байсан явдал байв. Нэг зүйлээс нөгөө зүйл үүсэхэд аль алиных нь шинж чанарыг агуулсан зүйл тэдгээрийг хооронд нь холбох ёстой. Гэтэл эдгээр зүйлийн олдвор бараг илрээгүй байв. Дарвин эргэлзээг арилгах 2 нотлогоо гаргажээ. Үүнд 1-рт адил төстэй зүйлүүд амьд үлдэхийн төлөө үргэлжийн ширүүн өрсөлдөөнд орж байдаг учир орчиндоо илүү их зохицсон шинэ үе гарч ирэх үед завсрын үе богино хугацаанд устаж үгүй болдог. 2-рт завсрын үеийн бие махбод палентологийн олдвор болон үлдэх боломж хязгаарлагдмал бөгөөд огт үлдэхгүй байх нь ердийн үзэгдэл юм. Өөрөөр хэлбэл олдвор болон үлдэхэд хэд хэдэн санамсаргүй нөхцөлүүд зэрэгцэн бүрдэх шаардлагатай байдаг. Эхнийх нь үхэж үрэгдсэн амьтны бие махбод усан орчинд байрлаж, арьс болон махан эд үхжиж алга болох ёстой. Дараагийн шатанд хөрсөнд булагдаж, цахиур зэрэг ясны бүтэц эрдэсжиж чулуужих ёстой. Эцэст нь газрын гүний тектоникийн хөдөлгөөний нөлөөгөөр үлдэгдэл агуулагдах давхарга газрын өнгөн хэсэгт ойрхон ирэх ёстой. Эдгээр нөхцөлүүдийн аль нэг нь биелээгүй тохиолдолд үлдэгдэл огт үлдэхгүй, үлдсэн ч олдох боломжгүй байна.

Дарвины энэхүү тайлбар үнэн болохыг нотлосон олдворууд түүнийг нас барсны дараа олджээ. 55-45 сая жилийн өмнө амьдарч байсан гиракотерий (hyracotherium) биеийн хэмжээгээр одоогийн үнэгний адил, урд хөлөндөө тус бүр 4, хойд хөлөндөө тус бүр 3 хуруутай байв. Түүний үр удмын нэг болох, 37-32 сая жилийн өмнө амьдарч байсан мезогиппус (mesohippus)-ын биеийн хэмжээ том оврын нохойны адил, хөл илүү урт, бүх хөлийн хурууны тоо 3 болж, дунд хуруу нь  илүү хүчирхэгжин томорсон байв. Тэгвэл 12-6 сая жилийн өмнө амьдарч байсан плиогиппус (pliohippus) өнөөгийн пони морины адил биетэй, бүх хөл нь ганц хуруутай байжээ. Орчин үеийн адууны өвөг болох эдгээр завсрын үеүүд бүгд харьцангуй богино хугацаанд устсан байв.

Нүд мэтийн хэт нарийн бүтэцтэй эрхтэн хувьслын явцад үүсэх боломжтой эсэх нь өнөөгийн биднийг ч эргэлзүүлдэг. Энэ байдлыг урьдчилан харсан Дарвин хангалттай нотлогоонуудыг сөргүүлэн тавьсан байна. Хүний нүд фото зургийн камер мэт фокус, гэрлийн хэмжээг тааруулан, дүрсийг тод харж чаддаг. Тэгвэл ийм төгс гэмээр нүд үүсэх хүртэл тоолж баршгүй олон шатыг дамжиж, ямар ч шатанд байсан тухайн амьтанд тухайн нүд хамгийн чухал шаардлагатай эрхтэн байсан гэдгийг нотложээ. Эвглена хэмээх бичил биетэнд гэрэл мэдрэгч эрхтэн бий. Тэр нь фотосинтези явуулж, амьдрахад нь маш чухал үүрэгтэй эрхтэн юм. Планариа нэлээд эртний хэлбэрийн нүдтэй. Түүний нүдний ухархайн гадаргад байрлах гэрэл мэдрэх эсүүд гэрлийн ирсэн чиглэлийг тодорхойлж чадна. Тэгвэл наутилиды нэлээд сайн хөгжсөн нүдтэй, ухархайн урд хэсгийн жижиг нүх (pinhole)-ээр дамжсан гэрэл ухархайн гадаргад тусгал үүсгэнэ. Нүдний хувьслын үе шатуудыг өнөө цагт оршин амьдарч буй амьтадаас ч маш тодорхой харж болохыг Дарвин анзаарсан байв.

Нүднээс гадна амьтны үйлдэлээс хувьслын нөлөөг тод харж болдог. Балт зөгийн үүр орчин үеийн техникээр бүтээсэн мэт зөв зургаан өнцөгт (honeycomb structure)-үүдээс бүрдсэн байдаг. Энэ нь зөгий сэтгэж, тооцоолсны үр дүн бус, илүү энгийн хэлбэрүүдээс хувьслын явцад олж авсан төгс хэлбэр юм. Бөөрөнхий хамарт зөгий (bumblebee)-н үүрний хүүдийнүүд тун замбараагүй байрлана. Тэгвэл хатгуургүй зөгий (stingless bee)-н үүр илүү эмх цэгцтэй болсон байна. Гэхдээ балт зөгийн үүртэй харьцуулахад хүүдийнүүдийн хооронд илүү зай гарч, материалын зарцуулалтын хувьд харьцангуй үр ашиг муутай байна. Балт зөгийн 6 өнцөгт үүр хамгийн бага ажил болон материал зарцуулна. Хувьслын явцад ийм хэлбэрийн үүр барьж сурсан зөгий хамгийн бага энерги зарцуулж, үр удмаа илүү ихээр үлдээх боломжтой болно.

3 дахь эргэлзээ нь алс хол газар нутагт адил зүйлүүд амьдарч байгаа явдал юм. Хойд америк европоос далайгаар тусгаарлагдаж, 3000 км алслагдсан боловч адил төрөл зүйлийн амьтан, ургамлууд байдаг. Гэтэл тусгаар эх газруудад ямар нэг байдлаар адил төрөл зүйлүүд очсон байлаа ч хувьслын явцад өөр хоорондоо ялгаатай зүйлүүд үүсэх учиртай. Дарвин нэг эх газарт байх ургамал нөгөөд шилжсэн хэмээн таамаглаж судалгаа хийсэн байна. Тэр 87 зүйлийн ургамлын үрийг 28 өдрийн турш далайн усанд байлгаж туршихад 64 нь үрслэх чадвараа алдаагүй байна. Дарвины тооцоолсноор ургамлын үр энэ хугацаанд далайн урсгалаар дамжин 1500 км зайд шилжих боломжтой байв. Мөн шувууны хоол тэжээлийн хүүдий (crop)-д үр хадгалагдах хугацааг тооцож үзэхэд 800 км зайг туулах хүртэл боловсруулалтад орохгүй байв. Ургамал шувуу болон далайн усанд хөвөх зүйлсийн хамт өөр тивд шилжих боломжтой боловч сүүн тэжээлтэн амьтан далайг туулах боломжгүй мэт. Гэвч мөстлөгийн үед далайн түвшин бага, дээрх тивүүд хуурай газраар холбогдож байсан нь амьтадыг шилжих боломж олгожээ. Мөн Дарвинаас нэлээд хойно тодорхой болсон хуурай газрын хөдөлгөөний онол эх газрууд түүхэн цаг хугацааны явцад нэгдэж, салж байсан нь хувьслын онолын эргэлзээг тайлах нотлогоо болсон юм.

4. Орчин үед
Зүйлийн үүсэл хэвлэгдсэнээс хойш 150 жил өнгөрсөн ч хоцрогдож хуучрах нь байтугай генетик болон бусад шинжлэх ухаантай нарийн холбогдож хүний эрүүл мэнд, нийгэмд ч ач тусаа өгсөөр байна. Хувьслын анагаах ухаан хэмээн шинжлэх ухааны шинэ салбар үүсэн бий болж, өдийг хүртэл өвчинг зөвхөн эмчилж эдгээхийг оролдож ирсэн бол одоо өвчний үүслийг хувьслын түүхийн өнцгөөс судлах болов. Тухайлбал номхон далайн өмнө хэсгийн арлын иргэд нийтээрээ таргалах хандлагатай байдаг. Хувьслын үүднээс судлаж тухайн нутагт эрт дээр үед хүмүүс хүнд хэлбэрийн хоол тэжээлийн дутагдалд тодорхой давтамжтайгаар орж байсан хэмээн төсөөлж болно. Олон удаагийн, урт хугацааны өлсгөлөнгийн үед бага хэмжээний хоол тэжээлээр биеийн энергийг үр ашигтай хангах хэмнэлтийн гени бүхий хүмүүс тэсэн үлдэнэ. Тэгвэл хоол тэжээлийн хангалттай нөхцөл бүхий орчин үед хоол тэжээлийн энергийг бүрэн шингээх чадвар бүхий уг генийн нөлөөгөөр хүмүүс таргалах хандлагатай болжээ. Хэрэв цаашид хэмнэлтийн генийг жолоодох аргыг олвол хүмүүсийг таргалалтаас бүрэн ангижруулах боломжтой болно.

Өнөөгийн экологи судлал, сэтгэц судлалын үндэс хэмээн тооцож болохуйц судалгааг Дарвин анх хийж байв. Дарвин амьтадад дээд доод хэмээх зиндаа үгүй, бүгд адил тэгш хэмээн сэтгэж байв. Гэвч амьдралын төлөөх тэмцэл, байгалийн шалгарал зэрэг санааг нь нийгмийн амьдралд хамааруулж, өөрсдийн эрх ашгийн төлөө гуйвуулан тайлбарлах хүмүүс байсаар байв. Ийм үзэгдлийн оргил нь нацист нийгэм евреичүүдийг хомроголон устгасан явдал байлаа.

 эх сурвалж; NHK