Агуу хувиралтын түүх 4; Аварга дэлбэрэлт болон "Их мөхөл"

Өдийгөөс 250 сая жилийн өмнө дэлхийн түүхэн дэх хамгийн аварга дэлбэрэлт болжээ. Энэхүү аварга дэлбэрэлт шим мандлыг огцом өөрчлөхийн хамт дэлхийн амьтан, ургамлын 95 хувийг устгасан "их мөхөл" (mass extinction)-д хүргэв. Харин шинэ агуу хувиралтыг даван гарахаар тэмцсэн амьтад шинэ хувьсалд орж, сүүн тэжээлтний онцлогийг биедээ агуулах болжээ.

Өмнөд Африк музейн доктор Рожер Смит африкийн орнуудаар 20 жилийн турш палентологийн судалгаа хийж буй хүн юм. Тэрээр эрт дээр үеийн хуурай газрын амьтны аймгийн хаан, өнөөгийн арслантай дүйх амьтны хөлийн мөрийг илрүүлжээ. Биеийн урт нь 3 м-т хүрэх хурц соёо бүхий махан тэжээлт Горгонопс (gorgonops) хэдийгээр мөлхөгч боловч үлэг гүрвэл биш байв. Учир нь анхны үлэг гүрвэлүүд түүнийг амьдарч байсан цаг үеэс хойш 20 сая жилийн дараа үүсчээ. Тухайн үеийн өвсөн тэжээлт амьтадын төлөөлөл Дийктодон (diictodon)-ы биеийн урт 50 см бөгөөд өнөөгийн доргоны адил нүхэнд хоргодон амьдарч байв. Эдгээр амьтад мөлхөгчидтэй адил өндөглөн үржих боловч араг яс болон шүд нь сүүн тэжээлтний онцлогийг агуулж байсан тул сүүн тэжээлтэн хэлбэрийн мөлхөгчид гэх болжээ. Сүүн тэжээлтэн хэлбэрийн мөлхөгчид дэлхийн хуурай газрыг хамгийн анх эрхшээсэн амьтад юм. Харин тэдэнтэй зэрэгцэн амьдарч байсан Диапсид (diapsid) хэмээх мөлхөгчид хожим дэлхийг 150 сая жилийн туршид эрхшээнэ гэхэд итгэхийн аргагүй, өнөөгийн гүрвэл мэт үл анзаарагдам жижиг амьтад байв.


Амьтад далайгаас гарч хуурай газарт шилжсэнээс хойш 100 сая жилийн дараа эх газарт их хэмжээгээр тархсан ойд фотосинтез идэвхтэй явагдаж, агаар дахь хүчилтөрөгчийн агууламж ихээхэн өндөр болсон байв. Хуурай газарт хамгийн анхны тайван дөлгөөн амьтадын хэлбэрүүд тархаж, амар амгалан амьдралын диваажин бүрэлдэн тогтжээ. Тэдний дунд бидний өвөг болох Кинодон (cynodont) амьдарч байсан бөгөөд ихэвчлэн голын загасаар хооллож байсан хэмээн эрдэмтэд төсөөлж байна. Гэвч 250 сая жилийн өмнө тохиосон нэгэн үйл явдал энэхүү амьдралын диваажинг мөхөөх болно.

Палентологич эрдэмтэд дэлхийн олон бүс нутаг дахь газрын давхаргад хийсэн судалгаанаас 250 сая жилийн өмнөх амьтадын дийлэнх хэсэг нэгэн зэрэг мөхсөнийг илрүүлжээ. Бүх дэлхийг хамарсан амьтадын мөхөлд хамаарах нэгэн олдворыг доктор Смит илрүүлж, "сүүлчийн тогтоол ус" хэмээн нэрлэжээ. Олон төрлийн сүүн тэжээлтэн хэлбэрийн мөлхөгчид ганц тогтоол усанд цуглаж, ус хатахад давхралдан үхсэн мэт дүр зургийг олдвороос харж болох байв.


Баруун сибирийн нутагт үргэлжлэх дэлхийн хамгийн өргөн уудам газрыг хамарсан нефьт олборлолтын бүсээс 2 жилийн өмнө илрүүлсэн зүйл их мөхлийн учрыг олоход түлхэц болжээ. Нефтийн нөөц агуулах гүнээс илүү доош, 3000 м-т өрөмдлөгө хийсэн олборлогчид газрын онцгой хатуу, налуу давхаргыг илрүүлсэн байна. Уг давхарга баруун сибир даяар тархаж, 2 сая хавтгай дөрвөлжин км-ээс давж байв. Нарийвчилсан судалгаагаар 250 сая жилийн өмнө урсаж хатуурсан галт уулын лав болохыг тогтоожээ. Лаваас үүдэлтэй хатуу давхаргын тархалт 2000 км зайтай төв сибирийн нутаг хүртэл үргэлжилж байгаа нь тодорхой болов. Өнөөгийн төв сибирийн өндөр уул нуруудыг үүсгэсэн лавын зузаан 4км-т хүрч, нийт талбай нь 4 сая хавтгай дөрвөлжин км бүс нутгийг эзлэж байв. Англи оросын эрдэмтэдийн хамтарсан судалгааны баг энэхүү аварга дэлбэрэлт болон их мөхлийн холбоог судалжээ. Лейстер их сургуулийн профессор, судалгааны багийн ахлагч Энди Саундерсийн тодорхойлсноор дэлбэрэлт төсөөлөхийн аргагүй аварга үзэгдэл байв. Энэхүү дэлбэрэлтийн үед агаарт цацарсан лавын өндөр өнөөдөр ажиглагдаж буй галт уулын дэлбэрэлтийн хамгийн их хэмжээнээс даруй 10 дахин их, 2000-3000 м-т хүрчээ. Тухайн үед 50 км-ээс илүү урт үргэлжлэх газрын хагарлууд үүсч, түүнээс галт хөшиг мэт лавын урсгал цацарч байсан гэдэг.


Доктор Саундерс Сибирийн газрын гүн дэх хагаралд анхаарлаа хандуулжээ. Өргөн хэсэгтээ 100 км, уртаашаа 1500 км үргэлжлэх газрын хагарал аварга өөрчлөлтийн хөдлөшгүй нотлогоо юм. 65 сая жилийн өмнө сансраас ирсэн солир үлэг гүрвэлийг мөхөөсөн бол 250 сая жилийн өмнө дэлхийн гүнээс "ирсэн аварга зүйл" их мөхөлд хүргэжээ. Үнэндээ аварга дэлбэрэлтийн шалтгаан дэлхийн гүнд байв. Дэлхийн эх газрууд мантын конвекцийн нөлөөгөөр байнга шилжин хөдлөж байдаг бөгөөд тэдгээр нь нэгэн онцлог байрлалд шилжих үед амьдралыг мөхөөх хүчтэй онцгой үзэгдэл тохиолддог болох нь сүүлийн үеийн судалгаагаар тодорхой болоод байна. Өмнө нь тус тусдаа оршин байсан эх газрууд 300 сая жилийн өмнө нэгэн газарт цуглаж, Пангея (Pangaea) хэмээх нэгэн том эх газрыг бий болгожээ. Эх газрын эргэн тойронд түүнийг хүрээлсэн суваг хэлбэрийн хонхор хэлбэр далайн ёроолд үүсдэг. Улмаар Пангея тивийн эргэн тойрны суваг орчмоос дэлхийн гүнийг чиглэн чулуулгууд шилжиж эхэлжээ. Эдгээр чулуулгууд 2000 км-ийн гүн дэх дэлхийн цөмд нэгэн зэрэг хүрэх үед түүний нөлөөгөөр эсрэг чиглэсэн аварга том мантын урсгал үүсчээ. 1000 км диаметр бүхий супер бамбар (super plume) хэмээн нэрлэгдэх аварга нударга мэт урсгал аварга дэлбэрэлтийн шалтгаан байв. Бидний эх дэлхий хэмээн нэрлэсэн цэнхэр гаригийн гүнд амьдралыг ч устгах чадал бүхий их хэмжээний энерги эргэлдэн хуйларч байдаг ажээ.

Сүүлийн жилүүдэд метанийн гидрат хэмээх бодис эрчим хүчний шинэ нөөцийн хувьд эрдэмтэдээр зогсохгүй засгийн газруудын анхаарлыг татаж байна. Энэ бодис эх газрын ойролцоо 1000-2000 м гүн бүхий далайн ёроолд оршдог. Метанийн гидрат нь метан хий устай нэгдэн үүсгэх цагаан шавар мэт онцгой бодис бөгөөд түүний нөөцийн хэмжээ дэлхий дээрх бүх нефть, байгалийн нөөцтэй тэнцүүд тооцогдож байна. Уг бодис хэдийгээр далайн ёроолд тогтвортой төлөв байдалд орших боловч орчны температур бага зэрэг нэмэгдэх үед огцом тэлж үндсэн эзлэхүүнээс 160 дахин их эзлэхүүн бүхий метан хийг үүсгэдэг. Олон улсын эрдэмтэдийн хамтарсан судлаагаагаар 250 сая жилийн өмнө метан хий их хэмжээгээр ялгарч байсны ул мөрийг хятадын газар нутгаас илрүүлжээ. Тухайн цаг үед хамаарах газрын давхаргад нүүрстөрөгч 12-ын хэмжээ хэт их байв. Энэ нь метаны гидратад их хэмжээгээр агуулагддаг бодис юм. Английн Лийдс их сургуулийн доктор Пол Вигнал далайн ёроол дахь усны температур 2-3 хэмээр нэмэгдвэл метаны гидрат хайлж, метан хий үүсгэдэг болохыг тогтоожээ. 250 сая жилийн өмнө супер бамбарын нөлөөгөөр сибирт тохиолдсон аварга дэлбэрэлтээр 40 их наяд тонн нүүрстөрөгчийн давхар исэл агаар мандалд ялгарчээ. Үүнээс үүдэлтэй хүлэмжийн үзэгдэл дэлхийн агаар мандлыг далайн усны хамт аажим халааж, нойрсож байсан метанийн гидратыг сэрээсэн байна.

Хүлэмжийн нөлөөгөөр нүүрстөрөгчийн давхар ислээс 20 дахин илүү метан хий далайгаас их хэмжээгээр ялгарч, дэлхийн дулаарлыг хурдасгав. Үр дүнд нь далайн ус улам их халж, илүү их хэмжээний метаны гидратыг хайлуулан, улам их метан хийг ялгаруулах болжээ. Гинжин хэлхээ мэт тасралтгүй үргэлжлэх энэ үзэгдэл дэлхийн экватор орчмын температурыг 7-8 хэмээр, хойд өмнөд туйл орчмын температурыг 25 хэмээр тус тус нэмэгдүүлж, сүүлийн 600 сая жилийн хугацаан дахь хамгийн халуун үеийг эхлүүлжээ. Хэт халууны улмаас ургамлын аймаг их хэмжээгээр сүйдэж, түүгээр хооллох амьтад олноор устаж мөхөв. Их мөхлийн үед дэлхийн амьтан ургамлын 95 хувь устаж үгүй болсон бол бидний өвөг дээдэс азаар тэсч үлдсэн 5%-д багтжээ. Гэвч санамсаргүй тохиосон аз шинэ зовлон зүдгүүрийг дагуулах болсон гэдэг.

Атрактид тивийн Трансантрактидын нуруунд судалгаа хийж буй америк, өмнөд африкийн судлаачид их мөхлийн үеийн газрын давхаргаас туйлын ховор эрдсийг илрүүлжээ. Бетерин (berthierine) нь хүчилтөрөгчийн өндөр агууламжтай нөхцөлд үүсэх боломжгүй учир их мөхлийн дараах амьтад хүчилтөрөгчийн дутагдалд орохуйц хэт бага хэмжээний агууламж бүхий орчинд амьдарч байсныг илтгэнэ. Еэл их сургуулийн доктор Боб Барнерийн хийсэн судалгаагаар их мөхлийн өмнө агаар дахь хүчилтөрөгчийн агууламж сүүлийн 600 сая жилийн хугацаанд хамгийн өндөр буюу 30%-д хүрч байсныг тогтоожээ. Тэгвэл их мөхлийн дараа агууламж огцом багасч 10%-д хүрсэн байна. Шалтгаан нь фотосинтез явуулах ургамлын ихэнх хэсэг устсан, мөн далайн гүнээс ялгарах метан хий хүчилтөрөгчтэй хялбар нэгдэх тул нэрмээс болж байв. Ийнхүү их мөхлийг тэсэн гарсан бидний өвөгт хүчилтөрөгчийн хэт бага агууламж бүхий орчинд зохицон амьдрах шаардлага тулгарав.


Их мөхлийн дараа амьтадын олдвор бараг үл олдох палентологийн хоосон цаг үе удаан хугацаанд үргэжлэв. Гэвч 100 сая жилийн дараа Юрын галав эхлэх үед дэлхий дахин амьдралаар бялхах болжээ. Гэхдээ өмнөх диваажингаас тэс өөр дүр зургийг үзүүлж, аварга мөлхөгч үлэг гүрвэлүүд дэлхийг эзэгнэх болов. Биеийн урт нь 30 м-т хүрэх өвсөн тэжээлт Апатозавр (apatosaurus), тухайн үеийн араатны хаан махан тэжээлт Аллозавр (allosaurus) тэдний гол төлөөлөл юм. Харин энэ үед бидний өвөг дээдэс үлэг гүрвэлээс нуугдан амьдрах хулгана мэт жижиг биет амьтан болон хувирсан байв. Юуны учир бидний өвөг бус мөлхөгчид аварга том биетэй болж дэлхийг эрхшээх болов. Асуултын хариу удаан хугацаанд тодорхойгүй байсан юм.

Америкийн Байгалийн Түүхийн Музейн доктор Марк Норел үлэг гүрвэлүүд одоогийн шувуудтай адил онцлогийг биедээ агуулж байсан явдалд анхаарлаа хандуулжээ. Ихэнх үлэг гүрвэлийн хүзүүний ясанд мэдрэл, хоолойноос гадна олон жижиг нүхнүүд байдаг. Энэ нь үлэг гүрвэлийг шувуутай адил амьсгалын онцлог эрхтэнтэй байсны нотлогоо болжээ. Сүүн тэжээлтний уушиг амьсгал авах үед хүчилтөрөгчөөр, гаргах үед нүүрстөрөгчөөр дүүрдэг. Тэгвэл шувууны уушигны эргэн тойронд байх хүүдийнүүдийн заримд гаднаас сорсон хүчилтөрөгч, заримд нь биеэс гадагшлах нүүрстөрөгч агуулагдах учир уушиг аль нэгээр нь дүүрэх байдал ажиглагддаггүй. Өөрөөр хэлбэл шувууны уушиг амьсгал авах гаргах үед тогтмол хүчилтөрөгчийг агуулж, биеийг шинэ хүчилтөрөгчөөр тасралтгүй хангаж байдаг. Ийм уушигний энергийн үр ашиг сүүн тэжээлтнийхээс 3 дахин өндөр байдаг. Үнэндээ 8000 м-ийн өндөр Гималайн нурууг даван нисэх нүүдлийн шувууд бага хүчилтөрөгчийн орчинд булчингийн хүчтэй ачаалал шаардах нисэх хөдөлгөөнийг амьсгалын хүүдийт системгүйгээр хийх боломжгүй ажээ.

Тэгвэл тэнгэрт үл нисэх ихэнх үлэг гүрвэлүүд шувуутай адил амьсгалын системтэй болон хувьссан талаархи хамгийн үнэмшилтэй таамаглалыг хувьслын судалгаагаар дэлхийд танигдсан, Вашингтоны их сургуулийн профессор Петер Ворд 2003 онд танилцуулсан юм. Тэрээр Боб Барнерийн судалгаанд тулгуурлан, их мөхлийн дараа бага хүчилтөрөгчийн агууламж бүхий үе юрын галав хүртэл 100 сая жил үргэлжилснийг тогтоожээ. Энэ хугацаанд явагдсан хувьслын явцад амьсгалын хүүдийт системтэй болсон нь үлэг гүрвэлийн биеийг аварга том болон хувирахад туслажээ. Их мөхлийн дараах сүүн тэжээлтэн хэлбэрийн мөлхөгчдийн шүд илүү хүчирхэг байсан боловч тэдэнтэй харьцуулахад эртний хэлбэрийн шүд бүхий үлэг гүрвэлүүд илүү томорч, илүү өргөн тархсан явдал нь ялагч ялагдагчийн байр суурь солигдсон мэт санагдуулахад хүргэнэ. Гэвч үнэн чанартаа шүднээс илүүтэйгээр бага хүчилтөрөгчийн орчинд илүү зохицох, амьсгалын илүү үр ашигтай систем бүхий амьтны зүйл байгалийн шалгарлыг хялбар даван гарсан байв.

Харин Рожер Смит нарын судалгаа бидний өвөг бага хүчилтөрөгчийн орчинг хэрхэн даван туулсан болон тухайн үеийн шинэ хувьслын нууцыг тайлжээ. 1 жилийн өмнө хэвлэгдсэн судалгааны өгүүлэлд бидний өвөг ч бас амьсгалын системээ өөрчлөн хувьссан тухай дурдсан байв. Их мөхлийг тэсэн гарсан кинодоны удам болох Тринаксодон (thrinaxodon)-ы олдвороос шинэ хувьслын ул мөрийг илрүүлжээ. Өмнө нь хэвлийг бүхэлд нь бүрхэж байсан бидний өвгийн хавирганы тоо цөөрч, зөвхөн цээжин хэсгийг бүрхэх болсон байв. Мөн өнөөгийн хүнийхтэй төстэй хавирганы энэ хэлбэрээс гадна цээжний хөндийн доод хэсэгт өрцний булчин (diaphragm) үүсэн бий болсон байв. Өрцний булчингийн агшилт суналт нь нэг дор их хэмжээний агаар солилцох бололцоог нээж, амьсгалын системийн үр ашгийг эрс нэмэгдүүлжээ. Гэхдээ үлэг гүрвэлийн амьсгалын хүүдийт системийг давж чадаагүй байна. Хавирганы тоог цөөлсөн хувьсал санаанд оромгүй үр дагаварт хүргэсэн гэдэг. Өнөөгийн ихэнх сүүн тэжээлтэн амьтад үр төлөө хөхүүлэхийн тулд биеэ мушгируулан хагас хэвтээ байрлалд ордог. Ийм байрлал нь хэвлийгээрээ битүү хавиргаар бүрхэгдсэн мөлхөгчдөд туйлын хэцүү үйлдэл юм. 100 сая жил үргэлжилсэн бага хүчилтөрөгчийн нөхцөлд дасан зохицсон бидний өвөг өнөөгийн сүүн тэжээлтний үндсэн шинж чанарын нэг буюу хэвлий дэх сүүний булчирхайгаар үр төлөө хооллох хэвшлийг их мөхлийн дараах хувьслын явцад олж авчээ.


Их мөхлийн дараах үеийн сүүн тэжээлтний өвгийн шинэ хувьсал үүгээр хязгаарлагдсангүй. Эрдэмтэд 2 жилийн өмнө хятадын нутгаас нэгэн ховор олдворыг илрүүлжээ. Үлэг гүрвэл ноёлж байсан үе буюу 125 сая жилийн өмнөх газрын давхаргаас олдсон Эомайя (eomaia) хэмээх амьтан хэвлийдээ үр удмаа өсгөдөг бүх сүүн тэжээлтний өвөг байв. Үлэг гүрвэлийн заналхийллээс зугтахын хамт бага хүчилтөрөгчийн нөхцөлд үр төлөө найдвартай хамгаалан удам залгах стратеги нь бидний өвгийн хувьд бие дотроо бойжуулах явдал байсан хэмээн Хятадын Археологийн хүрээлэнгийн доктор Жи Чан үзэж байна. Үр төлөө биедээ тээх явдал нь түүнд хангалттай хүчилтөрөгч болон хоол тэжээлийн бодисыг эхийн биеэс тасралтгүй өгч чаддаг байдлаараа өндөглөхөөс илүү өгөөжтэй ажээ. Хээл тээх болсон эх амьтан үр зулзагатайгаа эхэс хэмээх шинэ эрхтнээр холбогдох болжээ. Ийнхүү аварга дэлбэрэлт, түүнээс үүдэлтэй бага хүчилтөрөгчийн агууламж бүхий үе сүүн тэжээлтний амьдралын хэлбэрийг үүсгэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.


Үлэг гүрвэлийн үе эхэлснээс хойш 160 сая жилийн дараа 10 км-ын хэмжээ бүхий солир дэлхийг мөргөж шинэ их мөхөл ирэв. Үлэг гүрвэлийн ноёрхол төгссөний дараа агаар мандал дахь хүчилтөрөгчийн агууламж аажим нэмэгдэв. Бага хүчилтөрөгчийн үе алс хол хоцорсон ч хүүдийт амьсгалын системийг үлэг гүрвэлээс уламжлан авсан шувууд түүнийг нисэхэд ашиглаж, тэнгэрт чөлөөтэй дүүлэх болов. Мичин төрөлтөн бидний өвөг дээдсээс уламжлан авсан үр ашигтай амьсгалах хувьсал санаанд оромгүй цоо шинэ хувьслын угтал болж, тархиныхаа хэмжээг томруулахад туслав. Хүний тархи биеийн жингийн дөнгөж 2 хувийг эзлэх боловч амьсгалж буй нийт хүчилтөрөгчийн 20%-ийг зарцуулдаг. Том тархитай, улмаар сэтгэх болсон бид шинжлэх ухаан технологийг огцом хөгжүүлж, дэлхийн ирээдүйг ч өөрчлөх хүчийг гартаа оруулав. Бид болоод бидний оршин амьдрах иргэншилт нийгмийг тэтгэгч оюун ухаан бол нэгэн цагт бидний өвөг их мөхлийг тэсэн гарч, олон олон саад бэрхшээлийг даван туулсаны үр дүнд бий болсон зүйл билээ.

үргэлжилнэ ...

Агуу хувиралтын түүх 3; Эх газрын шилжилт

Дэлхийн бүрэн хэмжээний мөстлөгөөс хойш 150 сая жилийн дараа хуурай газарт амьтан, ургамал байтугай амьдралын шинж тэмдэг ч үгүй байв. Харин шинэ агуу хувиралт өөрчлөлтийн улмаас бидний өвөг - эрт үеийн загасан төрөлтнүүд эзэгнэж байсан төрөлх далайн уснаас хагацах цаг ирэв. Эх газрууд хөдөлгөөнд орж, загаснуудын амьдарч дассан далайг өөрчилснөөр амьдрал агуу хувьсалд ороход хүрсэн юм. Хуурай газарт түрүүлэн хүрсэн ургамал эх газрыг ногоон өнгөөр хучих үед уушгаар амьсгалж, хөлтэй болсон бидний өвөг дээдэс эх газарт тэмүүлэх болжээ.

Өдийгөөс 450 сая жилийн өмнө экватор орчимд гурван жижиг эх газар оршин байв. Тэдний дундах гүехэн ус бүхий Япетус далай (Iapetus Ocean)-н ёроолоор шүр мэтийн ургамал тархаж, амьтадын хувьд жинхэнэ диваажин байжээ. Арандаспис (Аrandaspis) хэмээн нэрлэгдэх бидний өвөг тухайн үед сээр нуруу бүхий хамгийн эртний загас хэлбэртэй байв. 20 см урттай уг загас сэлүүргүй учир усан дотор тийм ч сайн сэлж чаддаггүй байсан бөгөөд элсэн доторхи бичил биетнээр хооллох тайван дөлгөөн амьтан байсан хэмээн төсөөлөгдөнө. Гэвч диваажин удаан үргэлжилсэнгүй. Далайн ёроолоор мөлхөх, хөвөх мэтийн олон янзын амьдралын хэлбэр бүхий амьтадын бие сонирхол татахуйц өөрчлөлтөд орох болжээ.


Үүний учрыг тайлахад тухайн үеийн амьтадын төлөөлөл болсон триболит (Trilobite) туслав. Триболитын хэлбэр өөрчлөгдсөн байдал Лондоны Байгалийн Түүхийн Музейн доктор Ричард Фортигийн анxаарлыг татжээ. Анх хавтгай хэлбэртэй байсан триболит 400 сая жилийн өмнө биеийнхээ эргэн тойронд өргөс мэт тэмтрүүл бүхий айдас төрүүлэм төрхтэй болсон байв. Хувьслын үүднээс авч үзвэл өргөсүүд биеэ хамгаалах зорилготой гэж үзэхэд эндүүрэх явдалгүй юм. Тухайн үеийн далайн амьтад амьд үлдэхийн төлөөх өрсөлдөөнд орж, триболит янз бүрийн дайсны хялбар олз болж байв. Ийм нөхцөлд явагдсан хувьсал тирболитыг өөрийгөө хамгаалах "зэвсэгтэй" болгоход хүргэжээ. Тэгвэл амьтадыг ширүүн өрсөлдөөнд хүргэсэн шалтгаан дэлхийн гүнд байв. Дэлхийн гүний хэсэг хэдэн мянган хэмээр хэмжигдэх халуун учир тогтмол хөдөлгөөнд орж байдаг.

Мантын конвекц (Mantle convection) гэж нэрлэгдэх үзэгдлийн нөлөөгөөр эх газрууд ч бас хөдөлж байдаг. Уг үзэгдэл япетус далайн ойролцоох гурван эх газрыг аажим хөдөлгөөнд оруулж, хооронд нь ойртуулж байв. Эх газрын хөдөлгөөн хэдийгээр жилд хэдхэн см-ээр хэмжигдэх боловч хэдэн арван мянган жилийн дотор япетус далайг бүрэн устгажээ. Шүрэн ой үргэлжилж байсан далайн ёроол хуурай газар болон өргөгдөж, эртний загас болон триболитын амьдрах орчин гурван эх газар нэгдэж үүссэн шинэ эх газрын эргэн тойронд шилжив. Шинэ эх газрын эрэг орчимд далайн амьтадын амьдрах орчин хязгаарлагдаж, амьдралын төлөөх тэмцэл ширүүсэв. Загаснуудын зарим нь хүчирхэг эрүү шүдтэй, том биетэй болон хувьсаж, триболит ч бас хэлбэр дүрсээ өөрчлөхөөс өөр аргагүйд хүрэв. Бие даан чөлөөтэй хөдлөх чадваргүй триболитын ихэнх нь устаж мөхсөн бол шинэ хувьсалд орж, өргөстэй болсон хэсэг нь өрсөлдөөнд тэсэн үлджээ.


Бидний өвөг ч бас триболитын хувь тавиланг давтахаас өөр аргагүй байсан юм. Өнөөх тайван дөлгөөн Арандаспис 60 сая жилийн дараа сэрвээтэй, гарамгай сэлэгч естэноптерон (Eusthenopteron) болон хувирсан байв. Гэхдээ энэ нь өрсөлдөөнд ялахад хангалтгүй байсан бололтой. Естэноптерон болон түүний дараах удмын олдворууд зөвхөн европ тив болон хойд америк, канадын зүүн эргээс их хэмжээгээр олддог. Үнэндээ энэ бүс нутаг 450 сая жилийн өмнөх гурван жижиг эх газрын мөргөлдөн нийлсэн хэсэг юм. Дөнгөж үүссэн шинэ эх газрын гадарга элсэн цөл мэт үржил шимгүй байв. Үргэлжлэн явагдах мантын конвекцийн нөлөөгөөр эх газруудын мөргөлдсөн хэсэг 40 сая жилийн турш өргөгдөж, Каледони (Caledonia) хэмээх аварга нурууг үүсгэжээ.

Каледонийн нуруу өнөөгийн Гималайн адил 8000 м-ийн өндөртэй байсан гэдэг. Сонирхолтой нь өнөөдөр олдож буй естэноптероний төрлийн олдворууд зөвхөн энэ нурууны хоёр бэлийн бүс нутагт л хамаарч байна. Аварга уул нуруу үүлний хөдөлгөөнд саад болж их хэмжээний бороо оруулах болжээ. Улмаар нурууны бэл рүү урсан үүсэх гол мөрөн шинэ усан орчинг бүрдүүлэв. Каледонийн нуруунаас эх авсан том голууд эх газрыг туулан далайд цутгах болов. Энэхүү шинэ орчин амьдралын төлөөх тэмцэлд хүчин мөхөсдөж, далайгаас зугтах сул доройчуудын сүүлчийн хоргодох газар болжээ. Харин эх газарт анхдагч хэлбэрийн бутлаг ургамлууд ургаж эхэлсэн байна. Гэвч нар шарж хуурай улирал эхлэхэд голууд хатаж, борооны улирал эхлэх үед усаар бүрхэгдэж үерт автах орчны эрс тэс өөрчлөлт амьтад үржин амьдрахад хэтэрхий хүнд нөхцөл байв. Энэ хүнд нөхцөлийг өөрчлөхөд амьтадын өөрсдийн үүрэг оролцоо чухал байсан гэдэг.

Ma - сая жилийн өмнө (million years ago)
Америкийн Пенсилвани мужийн замын ойролцоо улаан өнгийн газрын давхарга ил гарсан байдаг. 370 сая жилийн өмнө Каледонийн нурууны нэг хэсэг байсан энэ газар (Red hill)-аас загаснуудыг татах ургамлын нэгэн төрлийг илрүүлжээ. 370 сая жилийн өмнө үүссэн дэлхийн анхны мод Археоптерис (Archaeopteris)-ын үндэс газрын гүнд тархаж хөрсийг, улмаар голын голдрилыг ойролцоох орчны хамт тогтворжуулж байв. Вержиниа мужийн их сургуулийн доктор Стивен Шеклэр археоптерисийн үүсгэж байсан орчинг судлаж байна. Олдворт тулгуурласан судалгаанаас үзвэл уг мод өвс ургамалгүй хоосон газар нутагт маш хурдан тархаж, 20 хүртэл өндөр, өтгөн шигүү ой үүсгэж байжээ. Улмаар хөвд төрлийн ургамал тархах, нуур цөөрөм үүсгэх нөхцөлийг бий болгов. Модны навч газарт унаж, бактерийн тусламжтайгаар задлагдан загас болон планктоны хоол тэжээлийг үүсгэв. Археоптерисийн ойн ачаар далайгаас зугтсан сул доройчууд цэнгэг усанд зохицон хувьсаж, хуурай газарт хүрэх анхны алхамаа хийжээ.


Өмнөд Америкийн Андын нуруу 400 сая жилийн өмнөх Калидоний нуруутай адил эх газрын хөдөлгөөний нөлөөгөөр үүсчээ. Андын нурууны бэлээр халуун орны ширэнгэ ойн дундуур урсах амазон мөрний загаснуудад усан дор орсон модны мөчир, навч хоол тэжээлийн чухал үүсгүүр болдог. Гэвч загаснууд жил бүрийн 6 сараас тун хүнд давааг давах хэрэгтэй болдог. Бороо үл орох хуурай улирал эхлэхэд Амазоны усны түвшин зарим хэсэгтээ 18 м-ээр багасдаг. Энд тэндгүй цөөрөм, тогтоол ус үүсч, халуун хуурай улирал 4 сарын турш үргэлжилнэ. Тогтоол усны төвшин багасч ус халах үед түүнд шингэсэн хүчилтөрөгчийн хэмжээ багасна. 370 сая жилийн өмнө цэнгэг усанд амьдрах болсон загаснуудад ч бас үүнтэй адил нөхцөл тохиолдож байв.

Цэнгэг усны загаснууд хуурай улирлын үед хүчилтөрөгчийн дутагдлаа хэрхэн нөхөх нь тулгамдах асуудал болжээ. Үүнээс гадна ач ивээлээ хайрлаж байсан археоптерисийн ой нэрмээс болж, түүнээс унасан навчийг задлах бактерийн ажиллагаа тогтоол усан дахь хязгаарлагдмал хүчилтөрөгчийг их хэмжээгээр зарцуулж байв. Мөхөлд ч хүргэж мэдэх энэхүү хүнд нөхцөлийг бидний өвөг дээдэс хэрхэн даван туулав. Хариултыг мөн л Амазоноос мэдэж болно. Тэнд хуурай улирлын үед хүчилтөрөгчөөр дутмаг цөөрөм, тогтоол усанд чөлөөтэй сэлж, хааяа уснаас толгойгоо гаргах сонирхол татам загастай тааралдана. Тэр бол хүчилтөрөгчийн дутагдлаас огт халшрахгүй уушигт загас (Armored plecos) бөгөөд эсрэгээр усан доор удаан байвал амьсгалж чадахгүй бүтэж үхэхэд хүрнэ. Энэ уушигт загас бидний өвөгтэй хамгийн ойрын төрөл болох нь сүүлийн үеийн судалгаагаар тодорхой болжээ.


Шведийн Апсала их сургуулийн доктор Пер Алберг бидний өвгийг амазоны уушигтай загастай адилхан байсан гэж үзэж байна. Эдгээр загаснууд адил цаг хугацаанд далайгаас цэнгэг усанд шилжсэн нь палентологийн олдворуудаар батлагджээ. Нэгэнт хүчилтөрөгчөөр дутмаг орчинд уушиг үүсч болох нь мэдээжийн зүйл. Эрдэмтэдийн төсөөлж байгаагаар уушиг нь загасны цагаан хоолойн хэлбэрийн өөрчлөлтөөс үүдэлтэй ажээ. Загасанд хүчилтөрөгч дутагдах үед цагаан хоолойн нэгэн хэсэг тэлж томрох болжээ. Улмаар судсаар бүрхэгдэж, илүү их хүчилтөрөгчийг шингээж авахуйц болон хувьсав. Ийнхүү цэнгэг усанд амьдрах явцад олж авсан уушиг амьдралыг үндсээр нь өөрчилж, далайн уснаас хуурай газарт, дараа нь тэнгэрт хүрэхэд түлхэц болов. Каледоны бэлээр үргэлжлэх археоптерисийн ой, түүн дундуур урсах гол мөрөн бидний өвгийн хувьд далайн дараах хоёр дахь эх нутаг нь болжээ. Гэвч амьдрал хуурай газарт шилжихэд уушигнаас гадна хөл, гар хэрэгтэй.

1987 онд Кембрижийн их сургуулийн Женифер Кларк зүүн грийнланд нутгийн 360 сая жилийн өмнөх цаг үед хамаарах газрын давхаргаас нэгэн чухал олдворыг илрүүлжээ. Биеийн бүрэн хэмжээтэйгээр дэлхийд цорын ганцад тооцогдож буй уг олдвор хуруу бүхий хөлтэй байв. Дэлхийн хамгийн анхны хөлтэй амьтанд тооцогдсон Акантостега (Acanthostega)-гийн бие 1 м урттай, сүүл нь загасны адил сэлүүртэй боловч хөлтэй загас гэмээр гайхалтай амьтан юм. Мөн гавлын яс нь илүү хүчирхэг болж, хүзүүгээ эргүүлэн толгойгоо хөдөлгөх боломжтой болжээ. Естэноптероны урд сэлүүр хувьсаж, акантостеганы урд хөл болон хувирсан байв.


10 сая жилийн дотор өрнөсөн энэхүү хувьсал доктор Кларкийн хувьд оньсого мэт байв. Тэрээр анх хуурай газарт алхахын тулд хувьссан гэж үзэж байсан ч хөлний бүтцийн нарийвчилсан шилжилгээгээр биеийн жинг дааж, алхах боломжгүй байсан нь тодорхой болжээ. Биеийн хоёр талд байрлах акантостеганы хөл хүндийн хүч үйлчлэх хуурай газарт ямар ч үүрэггүй эрхтэн байв. Нөгөө талаас бүх биеийн ясны бүтцийн шинжилгээгээр биеэ хоёр тийш мурилзуулан хөдлөх боломжтой байсныг тогтоожээ. Гэхдээ энэ хөдөлгөөн усан орчинд тийм ч их хурдан урагшлах боломж олгохгүй. Ердийн загасны адил сэлүүр хөлнөөс илүүтэйгээр усны эсэргүүцлийг бага мэдрэх тул илүү хурдан сэлж чадна.

Тодорхойгүй байсан анхны хөлний үүрэг мөн л Рэд Хиллээс олджээ. 1998 онд Филаделпийн Шинжлэх Ухааны Академийн доктор Тэд Дэшлер уг газраас 8 см урттай аварга загасны шүдийг олжээ. Шүдний хамт олдсон олдворуудаас тухайн үеийн уушигт загаснууд дотроо хамгийн хүчирхэг махчин загас болох Гинерпетон (Hynerpeton)-ийг илрүүлэв. Үнэн чанартаа далайгаас зугтсан сул доройчуудыг цэнгэг усанд ч бас хүчирхэг дайснууд хүрээлж байв. 5м урт биетэй гинерпетонтой тулсан дөнгөж 1 м урттай акантостеганы хувь тавилан хэрхэн төгсөх нь ойлгомжтой юм. Харин амьд үлдэхийн тулд шинээр олж авсан эрхтэн нь хөл байв. Доктор кларк цоо шинэ өнцөгөөс хөлний үүргийг судалж, одоо амьдарч буй алиалагч загас ( Antennarius striatus)-нд анхаарлаа хандуулжээ. Алиалагч загас далайн ёроолоор алхах болон хоол болох жижиг загаснуудыг отон хүлээх үедээ сэрвээгээ хөлний адил ашигладаг.



Акантостеган гүехэн усан дотор урагшлах, усанд унасан мөчир ургамал зэргийг замаасаа холдуулан зайлуулахад хөлөө ашиглаж байсан хэмээн төсөөлж байна. Усны гүехэн хэсэг том биетэй гинерпетон мэтийн хүчирхэг дайснаас зугтахад туслана. Нөгөө талаас анхны мод археоптерис навчнуудаа мөчрийн хамт унагадаг онцлогтой байв. Иймд их хэмжээгээр унасан мөчир навчны хоорондуур урагшлах, нуугдах үед хөл зайлшгүй шаардлагатай болжээ. Гинерпетон хэмээх аймшигт дайсантай тулсан бидний өвөг амьд үлдэхийн тулд соёогоо хурцлан тэрсэлдэх бус тэмцлээс зайлсхийх аргыг сонгожээ. Энэ нь бидний өвгийг урьдчилан таамаглах аргагүй хувьсалд хүргэнэ. Уушигтай бас хөлтэй болсон акантостеганы бие үе удам солигдох явцад усанд бус газарт илүү зохицон хувьсана. Ийнхүү сул доройгоос усанд амьдарч, үр удмаа үлдээх боломжгүй болсон бидний өвөг газарт гарах бэлтгэл хангагджээ.

Ирландийн баруун урд байрлах Валэнсиа арал хэдэн зуун сая жилийн өмнө каледонийн нурууны бэл байсан газар билээ. 1992 онд энд хийсэн малтлагаар бидний өвгийн үлдээсэн хамгийн эртний хөлийн мөрийг илрүүлжээ. Энэхүү 260 ширхэг мөр биднийг хүрсэн түүхийн харгис ширүүн, уртаас урт аялалын хамгийн эхний мөрүүд байсан юм. Хуурай газарт алхсан хамгийн анхны энэхүү амьтан бол акантостеганы үр удам, 360 сая жилийн өмнө амьдарч байсан Педерпес (Pederpes) юм. Сул доройгоос үл таних орчинд, үл мэдэх ирээдүйд зориглон хийсэн түүний алхам энэхүү цорын ганц төрлийн амьтнаас хуурай газрын бүхий л сээр нуруутанг төрүүлэн гаргах агуу хувьслын эхлэл болжээ.



Эх газарт хүрсэнээс хойш  амьдралын хувьсал огцом хурдсав. Энэ хувьсал далайн усанд байх үетэй харьцуулахад илүү олон төрлийн орчинд олон янзын амьтадыг бий болгов. 360 сая жилийн өмнө анхны модтой учирсан бидний өвөг 60 сая жилийн өмнө дахин өөр нэгэн модтой хувь тавилангийн уулзалт хийх болно. Анхны үр жимс ургуулагч мод (Angiosperm) модонд авирахаас илүүтэйгээр ашиглаж чаддаггүй байсан сүүн тэжээлтний хөлийг гар болгон хувиргана. Урд хөлийнх нь эрхий хуруу бусад хурууны эсрэг чиглэн байрласнаар мичин төрөлтөн түгэн дэлгэрэнэ. Удалгүй ойгоос гарсан бидний өвөгт сэтгэл санаагаа илэрхийлж, харилцан ойлголцоход энэхүү гар туслах болно.

үргэлжилнэ ...

Нойрон дунд саажих үзэгдлийн учир

Хэд хоног дараалан илүү цагаар ажилласан эмэгтэй А ердийнхээс нэлээд оройтож орондоо оржээ. Нойрондоо автаж эхэлсэн тэрээр орных нь хөлний ойролцоо ямар нэгэн чимээ гарахыг мэдэрч, өндийж харахыг хичээсэн боловч биеэ огт хөдөлгөж чадахгүй байв. Гэнэт хаа нэгтээгээс нялх хүүхдийн уйлах дуу сонсогдож эхлэхэд тусламж дуудахыг оролдсон ч дуугарах чадваргүй болсон байв. Энэ үзэгдэл хэдэн минут үргэлжлээд дахиж мэдрэгдээгүй байна. Зуны амралтаар ганцаар аялалд гарсан оюутан Б зочид буудлын өрөөнд орондоо орж, гүн нойронд автаж эхэлж байв. Гэвч нойрноос гэнэт сэрсэн тэрээр хэн нэгэн биеийг нь хөдлөх аргагүй болтол дарж, амьсгал нь давчдахыг мэдрэхийн хамт учир битүүлэг айдаст автсан байна. Нүдээ арай ядан хөдөлгөж, харцаа шилжүүлтэл үл таних эмгэн цээжин дээр нь даран суухыг харжээ.

Унтаж байгаад гэнэт сэрж, биеэ хөдөлгөх байтугай дуугарч ч үл чадах иймэрхүү үзэгдлийг баруунд нойрон дунд саажих (Sleep paralysis) үзэгдэл хэмээн нэрлэдэг. Хүмүүс эрт дээр үеэс мэдэрч, сүнс сүүдэр, чөтгөр шулмын нөлөө хэмээн ойлгосоор ирсэн энэ үзэгдэл зөвхөн нэг улс, нэг бүс нутгаар хязгаарлагддаггүй бөгөөд дэлхийн олон орны иргэд гэрчилж, тухайн улс орны үлгэр, домог яриатай холбож ойлгосоор иржээ. 18-р зууны үеийн "The Nightmare" хэмээх зураг үүний нэг жишээ юм. Нойрон дунд саажих үзэгдлийн олон жишээг судлаж үзэхэд хэд хэдэн онцлог төрх нийтлэг ажиглагддаг байна. Үүнд 1. Энэ үзэгдэл зүүд бус бодит байдал мэт санагдаж, өрөөнд байх эд зүйлс тодорхой харагдаж мэдрэгддэг. 2. Нүднээс бусдаар биеийнхээ ямар ч хэсгийг хөдөлгөж чаддаггүй. 3. Биеийг дээрээс нь хэн нэгэн хөдөлгөөнгүй дарж байгаа мэт санагддаг. 4. Аялах, зочид буудал зэрэг өөр газарт хоноглох үед элбэг тохиолддог.


Тэгвэл нойр судлаач эрдэмтэд нойрон дунд саажих үзэгдлийн учрыг шинжлэх ухааны үүднээс хялбархан тайлбарлаж, тэр ч байтугай туршилтын хүрээнд зохиомлоор үүсгэж байна. Энэ удаагийн туршилтад жирийн нэгэн эмэгтэй оюутанг оролцуулж, хэдэн хоногийн туршид ердийн үеийнхээс илүү хэмжээний эрчимтэй дасгал, хөдөлгөөн хийлгэжээ. Туршилтын үед унтаж буй оролцогчийн биед тархины долгион, цусны даралт, амьсгалын тоо, нүдний хөдөлгөөн зэргийг хэмжих мэдрэгчүүдийг биед нь байрлуулж, тодорхой хугацааны давтамжтайгаар хүчээр сэрээж байв. Оролцогч нэг удаа сэрээд буцаж унтсанаас хойш 6 минутын дараа нойрон дунд саажих үзэгдэлд орсныг хэмжих багажууд зааж байв. Туршилтад оролцогч өөрөө ч үүнийг нотлосон байна. Хүн унтаж эхлэх үед бага багаар гүн нойрсолтод шилждэг. Энэ үед тархи амралтын горимд шилжинэ. Харин 60-90 минутын дараа илүү гүн нойрсч, зүүдлэж эхэлдэг. Зүүд нь тархи ажиллаж байгаагийн илэрхийлэл бөгөөд унтаж байгаа ч нүдний идэвхтэй хөдөлгөөн ажиглагдах нойрны энэ үеийг Рэм нойрсолт (Rapid eye movement sleep) гэнэ.

Шөнийн турш унтаж байх хугацаанд тархи амрах Рэм бус болон зүүдлэх Рэм нойрны горим ойролцоогоор 90 минутын давтамжтайгаар ээлжилж байдаг. Тэгвэл унтаж эхлэж буй хүний нойр Рэм бус горимыг алгасч шууд Рэм горимд шилжих (sleep onset rem) үед нойрон дунд саажих үзэгдэл тохиолддог байна. Өөрөөр хэлбэл сэрүүн байх үеийн тархины ажиллагаа Рэм нойрсолтын үеийн тархины ажиллагаатай шууд холбогддог. Ингэснээр хүн сэрүүн байгаа эсвэл зүүдлэж байгаа эсэхээ ялгаж мэдрэх чадваргүй болно. Туршилтаас тодорхой болсон өөр нэгэн сонирхолтой зүйл нь нойрон дунд саажих үзэгдлийн үед тархинаас альфа долгион ялгарч байсан явдал юм. Уг долгион хүнийг зөвхөн сэрүүн байх үед ялгарах боловч нойрон дунд саажих үзэгдлийн үед хүний бие махбод унтаж байлаа ч тархи нь бараг сэрүүн үеийнхтэй адил хэмжээгээр ажиллаж байдгийг илтгэнэ.

Хүн унтах үедээ нойрны Рэм бус горимыг алгасч шууд гүн нойрсолтын Рэм горимд шилжих үед нойрон дунд саажих үзэгдэл үүсдэг. Сэрүүн байхдаа харж байсан өрөөн доторхи болон орчны дүр төрх хэдхэн мөчийн дараах зүүдэнд тэр хэвээр бууснааас хүн өөрийгөө сэрүүн байгаа мэтээр ойлгодог ажээ. Рэм нойрсолтын үед булчингийн ажиллагаа хамгийн сул түвшинд байх учир хүний бие бараг хөдлөдөггүй. Энэ нь нойрон дунд саажих үзэгдлийн үед ажиллагаатай байгаа тархинд булчинг удирдаж хөдөлгөж чадахгүй мэт хуурмаг мэдрэмжийг үүсгэдэг байна. Рэм нойрсолтын үед хэдийгээр булчингийн ажиллагаа сулрах ч зүрхний цохилт, цусны даралт, амьсгалын давтамжинд өөрчлөлт ордог. Түүгээр ч зогсохгүй туршилтад оролцсон эмэгтэйн амьсгал 28 секундын турш тасалдаж байв. Энэ байдал нь цээж давчдаж амьсгалахад хүндрэлтэй байгаа мэт санагдахад хүргэж, бие дээрээс нь дарж байгаа мэт хуурмаг мэдрэмжийг үүсгэдэг байна. Мөн энэ үед айдаст автдаг нь амьсгалын дутагдалд орох зэргээс сэргийлсэн бие махбодын хамгаалах механизмын нөлөө юм.

Нойрон дунд саажих үзэгдэл дунджаар 5 - 20 минут үргэлжилж, аяндаа арилдаг. Энэ нь ихэвчлэн нойрсолтын горим Рэм-ээс Рэм бус горимд шилжсэний үр дүн юм. Нойрон дунд саажих үзэгдэл зарим тохиолдолд тухайн хүний ой дурсамж, зарим мэдрэмтгий хүлээн авсан мэдээлэлтэй холбогдож, харь гаригийнхан, чөтгөр сүнстэй харьцаж буй мэтээр илрэх тохиолдол бий. Уг үзэгдэл хэдийгээр хүний биед шууд үзүүлэх ямар нэгэн сөрөг нөлөө үгүй боловч нойрны дэглэм алдагдаж байгааг илэрхийлдэг. 24 цагийн ээлжийн ажил, шөнө орой болтол сууж ажиллах, тоглоом тоглох зэргээр хүний биеийн биологийн цагтай зөрчилдөх амьдралын хэлбэр уг үзэгдлийн жинхэнэ шалтгаануудын нэг юм. Ажил амралтаа зохицуулж, дадаж хэвшсэн нойрны дэглэмээ баримтлах, хажуу тийш харж унтах зэргээр нойрон дунд саажихаас сэргийлэх боломжтой ажээ.

эх сурвалж; Nippon TV

Хүн үнэхээр саранд хүрсэн үү

1969 оны 7 сарын 21-ний өдөр Апполо 11 хөлгийн нисгэгчид хүн төрөлхтний түүхэнд анх удаа саран дээр газардсан бол Аполло төслийн хүрээнд 3 жилийн хугацаанд нийт 6 удаагийн нислэгээр сансарын 12 нисгэгч саранд хүрчээ. Гэвч эдгээр үйл явдлын дүрс бичлэгүүдэд эргэлзээ төрүүлэм мөчүүд цөөнгүй дүрслэгдсэн гэх. Тухайлбал Аполло 14-ийн нисгэгч америкийн далбааг сарны хөрсөнд зоож тогтоох үед далбаа намирч харагддаг. Далбаа салхинд хийсэх мэт, тэр ч байтугай нисгэгч холдсон үед ч хэсэг хугацаанд намирч байгаа нь саран дээрх үзэгдэл гэдэгт эргэлзээ төрүүлнэ. Сар агаар мандалгүй учир дэлхийн шөнө мэт үй түмэн одод тэнгэрт үзэгдэх учиртай. Гэтэл саран дээр авсан фото зургуудын тэнгэрт ширхэг ч од дүрслэгдээгүй байдаг. Мөн сансрын нисгэгчид, бусад обьектуудын сүүдэр урт богино, өөр өөр өнцгөөр байрласан нь нарны бус зохиомол гэрэлтүүлгийн дор авсан мэт харагдана. Зүй нь алс холоос тусах нарны гэрэлд адил өндөртэй биетүүдийн сүүдэр адил урттай, өндөр өөр байлаа ч адил өнцгөөр, параллель хэлбэрээр байрлах ёстой. Мөн 14 тонн жинтэй буугч хөлөг газардах үеийн тийрэлтийн хүчний нөлөөгөөр сарны хөрсөнд том хэмжээний хонхор үүсэх ёстой мэт. Гэтэл бодит фото зурагт хөлгийг зөөлхөн байрлуулсан мэт, хөрсөнд ямар ч өөрчлөлт ороогүй байдаг.





Хүн үнэхээр саранд хүрсэн үү, эсвэл НАСА студид авсан зохиомол дүрслэлээр дэлхий дахиныг олон жилийн туршид хуурсаар ирэв үү. Сансар судлалын түүхэн үйл явдлын үнэн эсэхэд эргэлзсэн анхны ном Аполло төсөл дууссанаас хойш 4 жилийн дараа хэвлэгджээ. Номын зохиогч Бил Кэйсинг Апполло төслийн пуужин бүтээх ажилд оролцож байсан нэгэн бөгөөд америкийн сансарын технологийн боломжид үл итгэж байсан нь түүнд эргэлзээ үүсэхэд хүргэжээ. Хүйтэн дайны ид өрнөлтийн үе болох 1961 онд Зөвлөлт Холбоот Улс анх удаа сансарт хүн амжилттай нисгэж, сансар судлалын шинэ эринийг эхлүүлэв. Тэгвэл өрсөлдөгчдөө ялагдаж, тулгамдсан АНУ-ын ерөнхийлөгч Жон Кеннеди 1960-аад ондоо багтаа саранд хүрэхээр амлажээ. Хэдийгээр Аполло төсөл аль хэдийн эхэлсэн байсан ч их хэмжээний түлшийг тогтвортой шатаах технологийг хөгжүүлж амжилгүй, дэлбэрэлтээр төгсөх пуужингийн бүтэлгүй туршилтууд удаан хугацаанд үргэлжилжээ. Ийм нөхцөлд хэдхэн жилийн дотор саранд хүрэх технологи бүтээх боломжтой гэдэгт Кэйсинг үл итгэж байв.

Түүний дүгнэснээр саранд хүрсэн үйл явдлын үед Кеннедийн сансрын төвөөс жинхэнэ пуужинг хөөргөж, дүрслэлийг дэлхий дахинд үзүүлж байжээ. Харин пуужин хөөрөхөөс өмнөхөн хөлгөөс нууцаар гарсан сансрын нисгэгчдийг баруун америкийн элсэн цөлд хүргэж, тэнд байх студид хийсэн бичлэгийг дэлхий даяар дамжуулж байсан гэжээ. НАСА юуны учир ийнхүү хуурмаг бичлэг хийх болсон талаархи өөрийн дүгнэлтэд кино найруулагч Барт Сибрел итгэлтэй байна. Түүний бодлоор Кеннеди хэдийгээр ерөнхийлөгч байсан ч эрдэмтэн байгаагүй, хүнийг сансарт 15-хан минут байлгах түвшинд байсан тухайн үеийн америкийн сансрын технологи 10-хан жилийн дотор саранд хүрэх ямар ч боломжгүй байсан гэжээ. Саранд хүрсэн үйл явдал үнэхээр хууран мэхлэлт байв уу? Дүрслэлүүд эргэлзээ төрүүлж байгаа хэдий ч бодит байдалд бидний өнгөц ойлголт алдаанд хүргэх тохиолдол олон. Нухацтай судлаж, сайтар эргэцүүлж үзвэл эргэлзээг тайлах боломжтой болов уу?

Бодит байдалд ишийг нь эргүүлэх үед далбаа вакум орчинд ч намирах хөдөлгөөн хийдэг. Энэ нь инерцийн үзэгдлийн нөлөө бөгөөд ишийг эргүүлэх хүч далбааны үзүүр хүртэл дамжих учир салхинд намирах мэт харагдах бөгөөд ишийг эргүүлэхээ больсон ч хэсэг хугацаанд ажиглагддаг. Гэхдээ дэлхийн агаарын нөхцөлтэй харьцуулахад намиралт илүү хүчтэй, илүү удаан үргэлжилдэг. Энэ нь далбааны хөдөлгөөнд саад болох агаарын эсэргүүцэл байдаггүйтэй холбоотой юм. Агаар мандалгүй саран дээр салхигүй учир далбаа намирах ёсгүй гэсэн бидний өнгөц ойлголт буруу байв. Нөгөө талаас эргэлзээ төрүүлэх дүрслэл харин ч эсрэгээр нотлогоо болж чадна. Саран дээр тогтоосон далбааны дэргэдүүр сансрын нисгэгч дэгдэн өнгөрөх үед далбаанд ямар ч хөдөлгөөн ажиглагддаггүй. Энэ нь хүний биеийн хөдөлгөөний нөлөөгөөр үүсч далбаанд нөлөөлөх агаарын хөдөлгөөн үгүйг харуулж, саран дээр байгааг баталгаажуулна.


Саран дээр авсан зурагт одод дүрслэгддэггүйн учрыг фото зураг сонирхогчид тодорхой хэлж чадна. Дэлхийн шөнийн нөхцөлд одны зураг авахын тулд камерний хөшигний хурдыг дор хаяж 10 секундээс багагүй хэмжээнд тохируулах шаардлагатай байдаг. Одны гэрэл бодит байдалд харагдаж байгаагаасаа хэт бага учир фото зураг авах үед хангалттай урт хугацаанд хангалттай хэмжээний гэрлийг камерийн линзээр нэвтрүүлэхгүй бол оддыг тод дүрслэх боломжгүй. Харин гэрэлтүүлэгтэй нөхцөлд орчны хамт сансрын нисгэгчийн зургийг авах үед хөшигний хурд хэд дахин бага байна. Энэ тохиолдолд хүн болон одны гэрлийн ялгаа хэт их тул хүн тод гарлаа ч тэнгэрт одод дүрслэгдэхгүй. Саран дээр авсан зургууд өдрийн цагаар авагдсан тул хүн болон орчинд тусам нарны гэрэл хангалттай их байна. Харин агаар мандалгүй учир сарны тэнгэр дэлхийн шөнийхтэй адил харагдана. Энэ тохиолдолд камераар харагдах дүрслэл хүний нүдээр хардагтай адил байх ёстой гэсэн бидний өнгөц ойлголт буруу байв. Мөн сансрын нисгэгчийн тод дүрслэл болон одот тэнгэрийн зургийг нэг камераар зөвхөн нэг удаагийн оролдлогоор авах боломжгүй юм.


Бодит байдалд саран дээрх сансрын нисгэгчдийн сүүдрийн урт, өнцөг гэрэлтүүлгээс хамааралгүйгээр адил байх ганцхан нөхцөл бий. Тэр нь сарны гадаргыг тэв тэгш гэж тооцох тохиолдол юм. Нэгэнт сарны гадарга тэгш бус, дов сондуултай учир түүний хэлбэрээс хамааран хүний сүүдэр тодорхой цэгээс ажиглахад янз бүр харагдана. Хэрэв хүний сүүдэр довын өгсүүр хэсэгт тусч байвал богино, уруудах хэсэгт тусч байвал урт харагдана. Мөн налуугын хэлбэрээс хамааран өөр өөр өнцгөөр харагдана. Энэ тохиолдолд сүүдэр тусах гадаргын хэлбэрийг тооцож үзэлгүйгээр ойрхон байрлах зохиомол гэрэлтүүлгийн (студийн) үеийн сүүдэр урт богино, янз бүр байна гэсэн бидний өнгөц ойлголт буруу байв.


Хөлөг болон хүний сүүдэр параллел бус харагдахын шалтгаан нь дүрслэх урлагаас авахуулаад барилга архитектурын салбарт ашиглагддаг чухал ойлголт болох дүрсний алслалтын нөлөө юм. Хэрэв эгц дээрээс нь харвал алс хол байрлах гэрлийн нөлөөгөөр үүсэх биетийн сүүдрүүд параллель байна. Харин аль нэг биетэд ойртож, хүний нүдний түвшингээс харвал алс байгаа биетийн сүүдрийн харагдах өнцөг багасч харагддаг.


Сансрын нисгэгч урт саваа хэлбэрийн илрүүлэгч төхөөрөмжийг суурилуулах үеийн дүрслэлээс сарны хөрс нэлээд хатуу болохыг мэдэж болно. Сарны хөрс солирын мөргөлдөөнөөс үүссэн тоосонцор мэт элсээр хучигдсан байдаг. Сарны гадаргад элс хуралдах тусам доорхи элсний хоорондын зайг дүүргэж, аажим хатууруулдаг. Гадаргын хэдхэн см өнгөн хэсэгт элс байх боловч түүнээс доош нягт ихтэй хатуу хөрс байрладаг. Харин дэлхийн нөхцөлд газар дорхи амьтад, шавьжны хөдөлгөөн, бороо, салхины нөлөөгөөр хөрс гүндээ хүртэл сийрэг, зөөлөн байдаг. Саран дээр хөлөг газардах үед үлээх хийн (тийрэлтийн) нөлөөгөөр хөрсний өнгөн хэсгийн элс хийсэн одож, зөвхөн хатуу хэсэг нь үлдэнэ. Энэ тохиолдолд сарны хөрсийг дэлхийнхтэй адил зөөлөн байна гэсэн бидний өнгөц ойлголт буруу байв.


Ийнхүү нухацтай судлаж, сайтар эргэцүүлж үзвэл эргэлзээг тайлах боломжтой ажээ. Гэвч худал хуурмагийг илчлэх гэсэн эсрэг талыхан түүхэн нөхцөл байдалд ч эргэлзсээр байна. Хэрэв хүн хагас зуун жилийн өмнө саран дээр очсон нь үнэн бол өдийд тэнд багагүй хэмжээний суурин байгуулсан байх ёстой. Хэрэв одоо саранд хүрч чадахгүй байгаа бол хагас зуун жилийн өмнө хэрхэн очиж чадав. НАСА үнэнг мэдэх гэсэн хүмүүсийг хуурсаар байгаа гэдэгт Бартер нарын хүмүүс итгэл төгс байна. НАСА-д үл итгэх хүмүүсийн эргэлзээ зөвхөн сараар зогссонгүй, нарны аймгийн бусад гаригууд руу тэлэн өргөжсөөр байна.

үргэлжилнэ...

Квант механикийн тухай

Хүн төрөлхтөн хэдэн мянган жилийн туршид орчлонгийн нууцыг тайлахаар эрмэлзэж ирсэний эцэст бид одод, галактикийн тухай хангалттай мэдлэгтэй болов. Мөн сансар огторгуйн бүхий л юмс нэгэн адил хуулинд захирагдан хөдөлдөгийг тодорхойлов. Гэвч 100 гаруй жилийн өмнөөс тэрхүү хуулинд харшлах шинэ хууль нээгдэж, орчлонгийн үзэгдлүүд тодорхойгүйд захирагдана хэмээх санаа голлох болов. Бидний судлах болсон бичил ертөнцөд алс холын сансар огторгуйнхаас тэс өөр хууль үйлчилж байв. Энэ бол квант физикийн хууль юм. Энэ хууль бүхий л материйг бүрдүүлэгч атом, бөөмсийн орчинд үйлчилнэ. Тэгвэл од гариг, тэр ч байтугай хүмүүс бид ч атомаас, бөөмсөөс бүрддэгийг мартаж болохгүй. Шинжлэх ухааны түүхэнд өнөөдрийг хүртэл физикийн янз бүрийн хуулийг нээжээ. Гаригс одыг тойрон эргэх, шидсэн чулуу тойрог замын дагуу хөөрөхөөс авахуулаад усны гадарга дагуу тархах долгионы тархалтын хууль гэх мэтчилэн. Иймэрхүү сонгодог механикийн томъёоллын дагуу янз бүрийн үзэгдлийг тодорхой байдлаар урьдчилан хэлж чадна. Гэвч 100 жилийн өмнө гэрлийн гайхалтай шинж чанарыг анзаарсан эрдэмтэд түүнийг сонгодог механикийн хуулиар тайлбарлаж чадсангүй.

Шилэн хоолойд байрлах хийг халааж гэрэлтүүлэх туршилт хийх үед призмээр дамжин харагдах гэрэл нь хэний ч таамаглаж байгаагүй төрхийг үзүүлж эрдэмтэдийг гайхашруулжээ. Халсан хийнээс ялгарах гэрэл бие даасан ямар нэгэн өнгө бүхий шугам хэлбэрийн гэрлийн спектр хэлбэртэй байв. Өнгө өнгийн гэрлэн шугамын нууцыг тайлахаар зорьсон 20-р зууны эхэн үеийн эрдэмтэдийн дунд голлох байр суурийг эзлэх хүн бол Нилс Боор юм. Судалгааны хамтрагчидтайгаа ширээний теннис тоглонгоо онолын талаар хэлэлцэх дуртай байсан Боор нууцыг тайлах түлхүүр атомын бүтцэд байна гэдэгт итгэлтэй байв. Атомын бүтэц нарны аймагтай төстэй, электронууд атомын цөмийг тойрон эргэнэ гэсэн түүний санаа тухайн үеийн физикийн хуулиудтай зөрчилдөх болов. Электрон цөмийг тойрон эргэхдээ ямар нэгэн тойрог замаар хөдлөх ёстой. Гэхдээ атомд дулааны энерги өгөгдөх үед электрон эргэж байсан тойрог замаасаа гарч, өөр тойрог замд үсрэх мэт шилдэг хэмээн Боор дүгнэжээ. Харин электроны шилжилтийн үед энерги ялгарч, ямар нэгэн долгионы урт бүхий гэрэл болон харагддаг байна. Энэ үзэгдлийг квантын үсрэлт гэнэ. Хэрэв энэ үзэгдэл үгүй бол энергийн өөрчлөлтөөс үүсэх гэрэл сарниж харагдах ёстой. Квантын үсрэлт нь атомыг бүрдүүлэгч электроны онцгой шинж чанараас үүдэлтэй үзэгдэл байв.


Бөөм хэмээх материйн хамгийн жижиг нэгжид тооцогдох электроны хөдөлгөөний энерги шатласан бус салангид байдлаар (дискрет) өөрчлөгдөнө. Иймд электрон нэг тойрог замаас нөгөөд үсрэн шилжинэ. Туршилтаар Боорын санаа зөв гэдэг нь батлагдав. Электрон гариг болон теннисний бөмбөгнөөс тэс өөр хуулинд захирагдаж байв. Гэвч Боорын итгэл үнэмшил төрүүлэхүйц нээлт ихээхэн эсэргүүцэлтэй тулгарахын хамт алдарт Энштэйнтэй сөргөлдөхөд хүргэнэ. Эйнштэйний онолтой зөрчилдөх квант механикийн онол 1920-оод оны үеэс хүчтэй хөгжих болов. Квантын мөн чанарыг илүү тодорхой болгосон үйл явдал нь сүүлд өргөнөөр танигдах болсон хос нүхний туршилт юм. Туршилтыг бидэнд ойр жишээ болох боулингээр төлөөлөн хийе. Боулингийн замд хос босоо нүх бүхий саад, цаад талд нь дэлгэц байрлуулъя. Бөмбөг шидэх үед хос босоо нүхний аль нэгээр гарах, эсвэл хоорондын саадыг мөргөж буцах гэсэн хоёр хувилбар бий. Харин нүхээр гарсан бөмбөгнүүд нүхний эгц ар талын дэлгэцний нэг л хэсгийг мөргөх ёстой. Хос нүхний туршилт үүнтэй төстэй бөгөөд хос нүхээр гарсан электронууд боулингийн бөмбөгнөөс тэс өөр үр дүнг үзүүлжээ. Электронууд зөвхөн нүхний харалдаа бус, босоо шугамууд мэт орыг дэлгэцийн бүх хэсэгт үлдээж байв. Энгийн ойлголтоор нүхний хоорондын саадыг мөргөсөн электрон дэлгэцэнд хүрч, ул мөрөө үлдээх ёсгүй. Туршилт эрдэмтэдэд танил нэгэн зүйлийг санагдуулсан нь долгион байв. Хос нүх бүхий саадыг чиглүүлэн усыг давалгаалуулахад хоёр нүхээр гарсан давалгаа саадын цаана нэгдэж том жижиг давалгаа үүсгэх, зарим нь нэгнээ уусгах үзэгдэл ажиглагдана. Харин дэлгэцэнд хүрэх давалгааны ул мөр зэрэгцээ байрласан хээ мэт харагдана. Үүнийг долгионы интерференцийн тархалт гэдэг.



Электрон юуны учир долгионтой адил интерференцийн тархалтыг үзүүлнэ вэ? Долгион бөөм хоёр өөр өөр зүйл. Далай бөөмөөс бүрддэг ч далайн давалгаа бол бөөм биш. Далайн эргийн чулуу чулуу болхоос биш долгион биш. Харин давалгаа бол долгион. Электрон бөөм үү долгион уу гэдгийг мэдэхийн тулд өөрсдийн бодлоо бага зэрэг өөрчлөх шаардлага тулгарав. Бидний бөөм гэж итгэж байсан электрон бөөмийн ч долгионы ч шинжийг давхар агуулж байв. Улмаар физикч Макс Борн долгионы шинж чанарыг илэрхийлэх Шредингерийн тэгшитгэлд тулгуурлан цоо шинэ тайлбар хийжээ. Дэлгэц дээр долгион мэт ул мөр үүсгэсэн зүйл бол бөөм ч бус, долгион ч бус, физикийн шинжлэх ухаанд огт байгаагүй цоо шинэ зүйл буюу магадлалын долгион хэмээн нотложээ. Энэ нь электрон оршин байх магадлал өндөртэй дэлгэцийн хэсэгт долгионы ул мөр тод байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл электроны тоо, байрлал бус түүний оршин байх магадлалын тухай яриа юм. Борны онол хэдийгээр магадлал боловч электроны байрлалыг үнэн зөв зааж, олон ч удаагийн туршилтаар батлагджээ. Магадлалыг ойлгоход туслах бидний өдөр тутмын энгийн жишээ нь казино юм. Хэрэв та рулетийн 29 дугаарт 20 долларын бооцоо тавьбал казино таныг хэзээ хожихыг мэдэхгүй. Гэхдээ 38 удаа бооцоо тавихад та 1 удаа хожиж магадлалтай. Харин хэдэн мянган удаа тоглоход нийлбэр дүнгээр казиногийн тал заавал илүү олон хожсон байна. Казино тоглоомын үр дүнг тодорхой мэдэх шаардлагагүй. Гэхдээ хэр зэрэг өндөр магадлалтайгаар таныг хожиж чадахаа төсөөлж чадна. Үүнтэй адил орчлонгийн бүхий л матери тодорхой байдалд бус магадлалд захирагдаж байгааг квант механикийн онол бидэнд нотлож өгөв.

Бүхий л орчлонг магадлалаар тайлбарлах боломжгүй гэж үзэх хүмүүсийн нэг нь Эйнштэйн байсан юм. Одод гаригсын хөдөлгөөнийг нарийвчлан тодорхойлох харьцангуйн онолоор нэрд гарсан түүний хувьд юмс буюу материйн шинж чанарыг тохиолдлын чанартай гэх нь итгэмээргүй зүйл байсан тул "бурхан хэзээ ч шоо хаядаггүй юм" гэж хэлж байжээ. Гэвч электрон болон бөөмсийн харилцан үйлчлэлийн магадлалыг найдвартай тодорхойлж байсан тул олонхи эрдэмтэд квант механикийг дэмжив. Сүүлд энэхүү онолд тулгуурласан шинэ шинэ нээлтүүд хийгдэж, лазер, транзистор, интеграл хэлхээ зэрэг электроникийн салбарын олон шинэ бүтээлүүд төрөн гарсан юм. Гэвч квант механикт өнөөдрийг хүртэл шийдэгдээгүй асуудлууд бий. Үүний нэг нь "ажиглалт хийх хүртэл бөөмийн шинж чанарыг тодорхойлох боломжгүй" гэсэн Нилс Боорын тайлбар юм. Тухайлбал хос нүхний туршилтын үед электрон дэлгэц хүртлээ орон зайн аль хэсэгт байгааг тодорхойлох боломжгүй. Зөвхөн ажиглалтаар л электроны байрлал тодорхой болно. Бөөмийг ажиглаж, түүний байрлалыг хэмжих үед түүнээс бусад байрлалд байх магадлал үгүй болж, бөөм ажигласан байрлалд тодорхойлогдоно гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл магадлал төдий байсан бөөмийн байрлалыг ажиглах, хэмжих гэсэн үйлдэл шийднэ. Яагаад ажиглах буюу харж байгаа эсэхээс хамааран материйн төлөв байдал өөрчлөгдөнө вэ.


Мэргэжлийн үүднээс тайлбарлавал ажиглалт хийхийн тулд системтэй харилцан үйлчлэх хэрэгтэй. Тухайлбал бөмбөгөнд гэрэл өгөх үед тэр нь ойж, бидний нүдэнд харагдсанаар (хэмжих багажид мэдрэгдсэнээр) түүнийг ажиглаж чадна. Харин бичил ертөнцийн бөөмд гэрэл тусгах нь асуудал биш боловч гэрлийг буцааж ойлгох гэсэн үйлчлэл нь бөөмийн байрлалыг шийдэхэд хүргэдэг байна. Гэрлийн бөөм фотон ажиглахыг хүссэн бусад бөөмстэй бараг адил хэмжээтэй учир тэдгээрт үзүүлэх нөлөө хэтэрхий их байдаг ажээ. Гэхдээ энэ нь эргэлзээнд бүрэн хариулт өгөхгүй. Гэрлийн бөөм юуны учир ажиглахыг хүссэн бөөмийн чиглэлийг өөрчлөхгүй байна вэ, юуны учир бөөмийн шинж чанарыг өөрчлөхөд хүргэнэ вэ. Шуудхан хэлэхэд шалтгаан нь тодорхойгүй. Энэ бол квант механикийн үндсэн нууц юм. Тодорхойгүй байдал хэмээх орчлонгийн үндсэн шинж чанарыг Боор хүлээн зөвшөөрсөн бол Эйнштэйн тодорхой байдалд илүү үнэнч байв. Тэрээр "намайг харсан ч, хараагүй ч сар байдаг газраа л байна, квант механик мэтэд үнэмших нөхцөл алга" гэжээ. Эйнштэйн квант механикт ямар нэгэн дутуу зүйл байгаа, ажиглалтаас гадна бөөмийн шинж чанарыг тодорхойлох нөхцөл байх ёстой гэж бодож байсан ч түүнтэй санал нийлэх физикчид тийм ч их олон байсангүй.

1935 онд Эйнштейн квантын орооцолдоон (quantum entanglement) хэмээх үзэгдлийг тайлбарлаж, квант мехникийн сул талыг илрүүллээ хэмээн зарлажээ. Квантын орооцолдоон нь тухайн үед онолд тулгуурласан таамаглал байв. Хос бөөмс харилцан үйлчлэх үед тэдгээрийн эргэлт, байрлал болон бусад шинж чанарууд орчин үеийн шинжлэх ухаанд үл мэдэгдэх харилцан үйлчлэлийн нөлөөгөөр холбогддог. Ийм хосын нэгт хэмжилт хийсэн даруйд нөгөөгийнх нь шинж чанар шийдэгдэнэ. Тухайлбал орооцолдсон бөөмийн нэгийг цагийн зүүний дагуу эргүүлвэл нөгөөх нь эсрэг эргэж эхлэнэ гэсэн үг. Мөн энэхүү үзэгдэл бөөмсийг алс хол, бүр хэдэн тэрбум гэрлийн жилийн зайд байрлуулсан ч хүчин төгөлдөр байна. Өөрөөр хэлбэл мэдээлэл орооцолдсон бөөмсийн нэгээс нөгөөд гэрлээс ч илүү хурдан, хормын төдийд хүрдэг болж таарна. Эйнштэйн энэхүү үзэгдлийг утга учиргүй зүйл гэж үзжээ. Хэрэв тийм холбоо байлаа ч тэр нь илүү энгийн зүйл байх ёстой гэж бодож байв. Эйнштэйний үзлийг бээлийгээр төлөөлүүлэн тайлбарлаж болно. Хос бээлийг нэг нэгээр нь хайрцаганд хийж нэгийг гэртээ, нөгөөг өмнөд туйлд байрлуулъя. Тэгээд гэртээ байгаа хайрцагийг нээж үзэхэд зүүн гарын бээлий байлаа гэж төсөөлье. Энэ мөчид өмнөд туйлд байгаа хайрцаганд баруун гарын бээлий байгааг мэдэж болно. Энэ бол тун энгийн зүйл бөгөөд бид бээлийг харсан ч хараагүй ч түүнд нөлөөлж чадахгүй. Бээлийг анх хайрцаганд хийх үед аль гарын бээлий аль хайрцаганд орох нь нэгэнт шийдэгдсэн. Үүнтэй адил үзэгдэл орооцолдсон бөөмст ажиглагдана, өөрөөр хэлбэл бөөмсийг салгаж холдуулах үед тэдгээрийн шинж чанар аль хэдийн шийдэгдсэн байна гэж үзжээ.


Боорын зөв үү, эсвэл Эйнштейний зөв үү? Онолын мэтгэлцээн удаан хугацаанд шийдэлд хүрч чадсангүй. "Орооцолдсон бөөмсийг салгах мөчид тэдний эргэлтийн чиглэл шийдэгдэнэ" хэмээн Эйнштэйн нотлов. "Баталгаа нь хаана байна" хэмээн асуувал "ажиглаад мэдэхгүй юу" хэмээн Эйнштэйн хариулав. Тэгвэл Боор "ажиглалтаар л бөөмийн эргэлтийн чиглэл шийдэгдэнэ" хэмээн зөрүүдлэв. Хариултыг хэн ч олж чадсангүй, мэтгэлцээн тахиа өндөг хоёрын анхдагчийг эрэх философийн төгсөшгүй маргаантай адил зүйл болон хувирчээ. Эйнштэйн 1955 онд насан эцэслэх хүртлээ квант механикаар орчлонг тайлбарлаж чадахгүй гэдэгт итгэсээр байсан гэдэг. 1967 онд Колумбийн их сургуульд нэгэн залуу физикч судалгаа хийж байв. Докторын зэрэг хамгаалахаар суралцаж байсан Жон Клаузерийн квант механикийн мэдлэг тийм ч сайн байсангүй. Гэвч номын санд олж харсан өгүүлэл нь түүнийг томоохон нээлт хийхэд хүргэжээ. Белийн өгүүлэлд орооцолдсон бөөмсийн нарийн нягт холбоог илрүүлэх аргын тухай таамаглалыг агуулсан байв. Хэрэв энэ таамаглалыг батлавал Эйнштейн Боор нарын мэтгэлцээнийг эцэслэнэ. Белийн санааг шалгахаар орооцолдсон бөөмсийг олноор үүсгэж, эргэлтийг нь хэмжих төхөөрөмж бүтээсэн Клаузер Боорын онолд ойрхон гарсан туршилтын үр дүнд эрс эргэлзэв.

Хэдэн жилийн дараа физикч Алан Аспект илүү нарийвчилсан туршилт хийж, онолын сөргөлдөөнийг эцэслэхэд дөхөж очжээ. Хос бөөмийн хооронд мэдээлэл хормын төдийд дамжихын тулд гэрлээс хурдан дохиолол хэрэгтэй. Хэрэв Эйнштейний онолын дагуу гэрлээс хурдан зүйл үгүй гэж үзвэл бөөмсийн алсын зайн харилцан үйлчлэл бий гэдгийг нотлоно. Хоёр эрдэмтний туршилтаар Эйнштейний үгүйсгэсэн квантын орооцолдоон бодит зүйл, квант мехник үнэн зөв онол болох нь нотлогдов. Хос бөөмийн нэгэнд ажиглалт хийж чадвал алс хол байгаа нөгөөд хормын төдийд нөлөөлж чадна. Хэдийгээр уг үзэгдлийн нарийн учир тодорхойгүй байгаа боловч бидний амьдралд ашиглах боломжийг нээжээ. Энэ нь биетийг алс хол зайд хормын төдийд илгээх телепортаци юм. Физикч Антон Зэйлингэр африкийн Ла Палма аралд гэрлийн бөөм фотоныг телепортаци хийлгэх туршилт хийж байна. Туршилтын зарчим нь лабораторт орооцолдсон хос бөөм үүсгэснээр эхлэнэ. Хосын нэгийг лабораторт үлдээж нөгөөг 144 км алслах Тэнэрифэ арал руу лазераар илгээнэ. Дараа нь телепортаци хийх фотоныг бэлдэж, лабораторт үлдсэн хос бөөмийн өрөөсөнтэй нэгтгэнэ. Бөөмийн нэгдэлд хийсэн хэмжилтийн үр дүнг Тэнэрифэ аралд байгаа судлаачдад мэдэгдэх үед тэнд байгаа хосын өрөөсөн бөөмийн нэгдлийн хуулбар болон хувирсан байна. 3 дахь бөөм фотон далайг туулан очсон бус телепортацийн үзэгдлийн нөлөөгөөр шилжсэн байна. Зэйлингэр 1000 гаруй удаагийн туршилтаар фотоныг амжилттай телепортаци хийлгэжээ.


Хүмүүс бидний бие бөөмсөөс бүрдэх учир телепортаци нь онолын хувьд боломжгүй зүйл биш юм. Таныг Парис хот руу телепортациар илгээе. Үүний тулд гурван капсул хэрэгтэй бөгөөд энд байгаа хос капсулын нэгэнд байх бөөмс Парист байгаа капсул дахь бөөмстэй орооцолдсон байна. Хос капсулын хоёр дахь нь сканнерийн адил үүрэг гүйцэтгэж, таны биеийг бүрдүүлэх үй олон бөөмсийн мэдээллийг унших үед, нөгөөд байгаа орооцолдсон бөөмстэй харьцуулалт хийгдэнэ. Энэ мөчид квантын орооцолдоон үүргээ гүйцэтгэж, таны биеийн бөөмсийн мэдээллийг парис дахь капсулд дамжуулснаар тэнд таны биеийн мэдээллийн дагуу бөөмс угсрагдана. Харин энд байгаа таны бие задрана. Телепортаци хийх үед үндсэн бие задарч нэйтрон, протон, электрон мэтийн бөөмс болон хувирах нь квантын протоколын дагуу тодорхой зүйл юм. Энэ нь хүний биеийг телепортаци хийж болох эсэхэд эргэлзэхэд хүргэнэ. Парист байгаа таны бие жинхэнэ та хэвээрээ байж чадах уу. Тэр таны хуулбар төдий зүйл биш гэдэгт итгэлтэй байж чадах уу. Асуултын хариу тахиа өндөгний адил философийн маргаанд хүргэнэ. Зэйлингэрийнхээр бол үндсэн биеттэй адил мэдээлэл бүхий биет үндсэн биет хэвээр байна гэх. Хэдийгээр телепортацийн хувьд маргаантай хэдий ч квант механик олон салбарт ашиглагдах төлөвтэй байгаа юм.


Масачусэтсийн их сургуулийн Сэт Лойд квант механикийг ашиглах шинэ аргыг хөгжүүлж байна. Алт, зэсээс бүрдэх квантын компьютер нь бидний мэдэх ердийн компьютерээс тэс өөр боловч төстэй шинж бий. Ердийн компьютерт мэдээллийг 1 болон 0-ийн аль нэгээр илэрхийлэх хамгийн бага нэгж битэд задлан өндөр хурдаар боловсруулалт хийдэг. Тэгвэл квантын компьютерийн бит 0 болон 1-ийг нэгэн зэрэг агуулдгаараа ялгаатай учир нэгэн зэрэг илүү их хэмжээний мэдээлэлд боловсруулалт хийж чадна. Онолоор бөөмийн шинж чанар бүхий атом, электрон юу ч байсан квантын бит болох боломжтой. Квант компьютерийн хүч чадлыг төөрдөг байшингийн жишээгээр тайлбарлаж болно. Хэрэв та байшингаас гарахыг хүсвэл хэтэрхий олон сонголтыг давах хэрэгтэй болно. Сонголт болгоныг нэг бүрчлэн шалгах хэрэгтэй. Олон удаа мухарт тулж, буцаж, заримдаа бүр төөрч байж арай ядан гарцыг олно. Энэ бол уламжлалт компьютерийн мэдээлэл боловсруулах арга юм. Хэдий өндөр хурдтай байлаа ч нэг л замар явах мэт нэг удаад нэг л үйлдэл гүйцэтгэнэ. Хэрэв бүх хувилбарыг нэгэн зэрэг шалгах боломжтой бол арай өөр үр дүнд хүрнэ. Энэ бол квантын компьютерийн зарчим юм. Олон байрлалд нэгэн зэрэг байрлаж чадах бөөмийн шинж чанарыг ашиглан байж болох бүхий л хувилбарыг нэгэн зэрэг шалгаж хариултыг хормын төдийд олно. Хэрэв квантын компьютер бүтээгдвэл хар салхи мэтийн байгалийн нарийн төвөгтэй үзэгдлийг урьдчилан хэлж чадах боломжтой болох магадлалтай.


Орчин үеийн технологийн хөгжлийн үр дүнд шинэ хэлбэрийн хос нүхний туршилт хийгдэж байна. Энэ нь бидний цаг хугацааны мэдрэмжид шинэ эргэлзээ үүсгэх болов. Хос нүхийг чиглүүлэн харвасан электроныг эрдэмтэд ажиглах эсэхээ түүнийг нүхээр гараад дэлгэцэнд хүрэхээс өмнө шийдэж чадах болов. Хэрэв долгион хэлбэрийн электроныг дэлгэцэнд хүрэхээс өмнө ажиглавал электрон бөөм хэлбэрт хувирч, харвах үед бөөм байсан мэт харагдана. Өөрөөр хэлбэл электрон нүхээр гарахаас өмнөх цаг үед буцаж, аль нүхээр гарахаа шийдсэн мэт байв. Хачирхалтай нь электроныг ажиглахаас өмнө түүний байрлал шийдэгдсэн байна гэсэн үг. Ажиглалт нь электроны тухайн үеийн байрлалаас гадна түүний өнгөрсөн цаг үеийн төлөв байдалд нөлөөлж байгаа мэт. Өөр нэгэн гайхалтай зүйл нь хэрэв бөөмийг ямар нэгэн хязгаарлагдмал орчин дотор түгжвэл бөөм байрлал, хурд нь шийдэгдэхээс өмнө хангалттай энерги үүсгэж нисэн гарна гэдэг. Тодорхойгүйн зарчмаар бол байгаль үндсэн бөөмийг түгжихийг зөвшөөрдөггүй байна. Бичил ертөнцийн тодорхойгүй байдал бөөмийн байрлалаар зогсохгүй энергид итгэмээргүй хүч чадлыг олгоно. Бидний өдөр тутмын амьдралд мэдэх жишээгээр бөмбөгийг хангалттай их хүчээр шидэхгүй бол ханыг нэвтэлж чадахгүй. Харин бөөм хангалттай их хүч агуулаагүй байсан ч ханыг нэвтэлнэ. Квантын онолоор бөөм хана нэвтлэхэд шаардагдах энергийг ирээдүйгээс зээлж, хананы цаана гарсныхаа дараа энергиэ буцааж өгдөг байна. Квантын туннелийн нөлөө гэх уг үзэгдэл нь бөөмийг хэд хэдэн байрлалд нэгэн зэрэг оршин байгаа мэт харагдуулна.

Квант механикийн дүр төрх бага багаар тодорхой болсоор байгаа боловч одоогоор шийдэгдээгүй асуудал олон бий. Бөөмийн түвшинд болж буй үзэгдлүүд ямар зарчимаар явагдаж байна. Юуны учир бичил ертөнцөд тодорхойгүй байдал мэдээжийн мэт оршин байна. Бидний бие атомоос бүрддэг ч бичил ертөнцийн адил тодорхойгүй төлөвт орж чаддаггүй. Оршин байх байрлал нь зөвхөн энд л байна. Материйн хэмжээ томрох үед тодорхойгүй байдал үгүй болохын учрыг алдарт Боор ч тайлбарлаагүй орхисон байдаг. Квант механик батлагдсан өнөөдөр ч эрдэмтэд эдгээр асуултын хариуг эрэлхийлсээр байна. Зарим нь одоогоор тодорхойгүй ямар нэгэн нууц харилцан үйлчлэл байгаа юм биш биз гэж бодож байна. Материйн хэмжээ томрох тусам бичил ертөнцийн олон боломжуудаас бидний үл таних ямар нэгэн харилцан үйлчлэлийн нөлөөгөөр зөвхөн нэг нь үлдэнэ. Тэгвэл зарим эрдэмтэд бусад боломжуудыг ор тас үгүй болохгүй гэж үзэж байна. Бусад боломжууд өөр өөр түүхийг бүтээж, бидний ертөнцтэй зэрэгцэн орших өөр ертөнцүүдийг салбарлан бий болгоно. Орчлон ертөнц бидний мэдэхээс илүү том, илүү олон нууцаар дүүрэн хэвээр байна. Гэхдээ квант мехникийг судласнаар бидний ертөнцийг үзэх үзэл өргөжин шинэчлэгдэж байгаад эндүүрэх явдал үгүй билээ.

эх сурвалж; The fabric of the cosmos - Quantum mechanics

Агуу хувиралтын түүх 2; Дэлхийн бүрэн хэмжээний мөстлөг

Далайн бүрэн ууршилтын дараа амьдралыг мөхлийн ирмэгт аваачсан хоёр дахь төрлийн үзэгдэл нь 600 сая жилийн өмнө тохиосон дэлхийн бүрэн мөстлөг юм. Энэ үед дэлхийн бүхий л хуурай газар зузаан мөсөөр хучигдаж, далайн ус түвшнээсээ доош 1000 м хүртлээ хөлдсөн байв. Агаарын температур -50 хэмээс ч багассан дэлхийн бүрэн мөстлөг хэдэн сая жил үргэлжилж, амьдрал мөхлийн аюултай нүүр тулжээ. Тэгвэл бүрэн мөстлөг дуусах үед агаарын хэм +50-д хүрч, 300 м/с хурдтай аварга хар салхи үүсэх болов. Агуу хувирлыг тэсэн гарсан бидний өвөг дээдэс агуу хувьслын босгыг алхав. Бүрэн мөстлөгийн дараа том хэмжээний биетэй болон хувьссан амьтадын диваажин үргэлжлэв. Үнэндээ 3.5 тэрбум жилийн туршид бичил биетэн төдий байсан амьтадын бие томроход бүрэн мөстлөг чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд энэ нь хүн үүсэх анхны алхам болсон төдийгүй тойрохын аргагүй чухал үйл явдал байсан юм.


Нью-Иоркийн Сэнтрал паркад хаа сайгүй байх чулуунууд магадгүй олон хүнд танил байж болох ч хэн бүхний үл мэдэх нууцыг агуулж байдаг. Эдгээр чулуунуудын бүтэц тухайн газар нутгийн хөрсний бүтцээс тэс өөр бөгөөд хаа нэгтээгээс төөрөлдөн ирсэн мэт тул төөрсөн чулуу хэмээн нэрлэжээ. Чулуунуудыг Библэд дурдагдсан Ноагийн үер тээвэрлэсэн хэмээн домогт өгүүлдэг боловч үнэн чанартаа энэ бүс нутагт хамгийн сүүлд тохиолдсон мөсөн голын "үер"-ээр зөөвөрлөгдөн иржээ. Мөсөн гол ийм том чулуунуудыг хэрхэн алс хол зайд зөөвөрлөв?


Нью-Иоркоос хойд зүгт, 3000 км зайтай Грийнландад яг одоо зөөгдөж, төөрч буй чулууг харах боломжтой юм. Мөсөн голын мөс жилд хэдхэн метр зайд "урсаж", ойр орчны уулнаас хагаран унасан чулуунуудыг зөөдөг. Чулуунууд голын мөсний хамт алс хол тээгдэх бөгөөд мөстлөг дуусч, мөс хайлах үед төөрсөн чулуу болон үлддэг ажээ. Нөгөө талаас төөрсөн чулуу нь мөсөн гол урсаж байсны баталгаа болно. Эрдэмтэд уг чулууны бүтцийг судлаж, мөсөн гол аль хүртэл үргэлжилж байсныг судлажээ. 20 мянган жилийн өмнө арслан заан оршин байх үеийн мөсний хязгаар европ, ази, хойд америкийн төвөөс урагш байрлаж байв. Бага мөстлөг хэмээн нэрлэгдсэн үйл явдлын үед мөсөн бүрхүүл хуурай газрын багахан хэсгийг хамарч, мөсгүй хэсгийн амьтадын амьдралд ноцтой нөлөө үзүүлэхээргүй байв.

Гэвч 600 сая жилийн өмнө тохиосон мөстлөг тэс өөр дүр төрхийг үзүүлжээ. Африкийн эх газар эрт галавын үед үүсэн бий болсон. Элсэн цөлийн орон Намибийн нутагт голын ус олон олон жилийн туршид газрын хөрсийг ухаж, 600 сая жилийн өмнөх газрын давхаргыг ил гаргасан бий. Аль хэдийн усгүй болсон голын хөндийгөөс эрдэмтэд 600 сая жилийн өмнөх төөрсөн чулууг олжээ. Тухайн үед энэ нутаг дэлхийн экваторын бүст хамаарч байв. Өөрөөр хэлбэл 1м хэмжээ бүхий энэхүү төөрсөн чулуу дэлхийн хамгийн халуун цэгт ч мөсөөр бүрхэгдсэн байсны баталгаа болжээ. Ийнхүү экватор орчмын төөрсөн чулууг дэлхийн олон газраас илрүүлсэн профессор Жозеп Каршивинк хамгийн шинэ, хамгийн магадлал өндөртэй мөстлөгийн таамаглалыг дэвшүүлсэн байна. Энэ бол бидний ойлгож ирсэн их, бага мөстлөг бус, дэлхийн бүхий л хэсгийг хамарсан бүрэн хэмжээний мөстлөг байсан юм. Хэрэв бүрэн мөстлөгийн үед дэлхийг сансраас харвал аварга том цасан бөмбөлөг мэт харагдах байсан биз ээ.


Энэ таамаглалд тулгуурлан Харвардын их сургуулийн профессор Пол Хаупманы хийсэн судалгаагаар дэлхийн амьдралд үзүүлэх бүрэн мөстлөгийн нөлөө хэтэрхий ноцтой байсныг харуулжээ. Үр нөлөөг нь ойлгомжтой болгох үүднээс өнөөгийн дэлхийд бүрэн мөстлөг тохиолдох үйл явцыг супер компьютерийн симуляцийн тусламжтайгаар судалжээ. Хамгийн сүүлд тохиосон бага мөстлөгийн үе дэлхийн бөмбөрцгийн хойд өргөргийн 37 хэмд байрлах Токио хотод нөлөөлөөгүй гэдэг. Тэгвэл бүрэн мөстлөгийн үед тус хотын тэнгэр баганадсан өндөр барилгууд хүртэл цас мөсөөр хучигдаж үзэгдэхгүй болсон байв. Симуляцийн үр дүн Токио хот орчимд 1000 м зузаан бүхий мөсөөр бүрхэгдэхийг харуулжээ. Бүрэн мөстлөг дэлхийн хоёр туйлаас эхлэн аажим хурдаар явагдана. Энэ үед амьтны төрөл зүйлүүд экваторыг чиглэсэн их нүүдэл хийх нь мэдээж. Гэхдээ мөстлөгийн хурд экватор руу ойртох тусам ихэсч, эцэст нь дэлхийн хамгийн халуун бүс нутаг -50 хэмийн хүйтэн бүхий цас мөсний орон болон хувирна. Ургамал үгүй болж, түүгээр хооллох өвсөн тэжээлт амьтад, улмаар махан тэжээлт амьтад ч харангадаж үхэхэд хүрнэ. Далайн усны түвшнээс дооших 1000 м хүртэл хэсэг хөлдөнө. Энэхүү зузаан мөсний доорхи ус дэлхийн амьдралын сүүлчийн хоргодох газар байх боловч тэнд нарны гэрэл хүрэхгүй. Фотосинтез явуулах далайн ургамал, планктон устаж, түүгээр хооллох загас, далайн амьтны төрөл зүйлд мөхлөөс өөр зам үлдэхгүй. Хэдэн сая жил үргэлжлэх дэлхийн бүрэн мөстлөг фотосинтезийг зогсоож, ургамал амьтны хоол тэжээлийн гинжин хэлхээг устгаж, дэлхийг үхмэл гариг болгон хувиргах аймшигт үзэгдэл юм.

Гэхдээ 600 сая жилийн өмнө тохиосон бүрэн мөстлөгийн үеийн нөхцөл байдал арай өөр байжээ. Эх газарт ургах ургамал ч, хөдлөх амьтан ч үл үзэгдэж, дэлхий зөвхөн бичил биетний ертөнц байв. Тухайн үеийн амьдралын хэлбэр болсон бичил биетнүүд далайн усанд амьдарч байжээ. Тэдгээрээс голлох гурван төлөөлөгч нь бүрэн мөстлөгийн түүхийн гол баатрууд юм. Эхнийх нь бидний өвөг дээдэс болох чоанофлагеллат (choanoflagellate) юм. Хоёрдахь нь тэдний чухал хамтрагч болох фотосинтетик организм (photosynthetic organism) бөгөөд нарны гэрлийг ашиглан хүчилтөрөгч болон тэжээлийн бодисыг үүсгэдэг. Чоанофлагеллат нь энэхүү хүчилтөрөгчөөр амьсгалж, тэжээллэг бодисоор хооллож амьдарч байжээ. Тэгвэл 3 дахь бичил биетэн нь одоогоор бүрэн тодорхой болоогүй байгаа дэлхийн бүрэн мөстлөгийн шалтгаан болсон байх магадлал тун өндөр байна.



Харин энэхүү гуравдах бичил биетэн өнөөгийн дэлхийд ч амьдарсаар байна. Америкийн зүүн өмнөд хэсэгт орших Окофинокий дархан цаазат газрын урт өргөнөөрөө 40-60 км үргэлжлэх намгархаг нутаг 1м орчим гүн бүхий усаар бүрхэгджээ. Хэрэв усны ёроолын хөрсийг хутгавал хөөсний хамт шавар мэт зүйл усны гадарга дээр хөвөн гарч ирдэг. Усны ёроолд хуралдсан навч зэрэг органик бодисыг задлаж хооллох бичил биетнүүдийн бөөгнөрөл шавар мэт харагдах бөгөөд тэдний үүсгэсэн метан хий хөөс болон ялгардаг байна. Метан хий нь бидний гал тогоонд хэрэглэдэг шатах хийтэй адилхан юм. 600 сая жилийн өмнө амьдарч байсан гуравдагч бичил биетэн метанийн бактери (methane bacteria)-ийн үүсгэсэн метанийн хий дэлхийн агаар мандлын дулааныг тогтвортой хадгалахад голлох үүрэг гүйцэтгэж байв.


Метан нь хүлэмжийн нөлөөгөөр өнөөгийн бидэнд тулгамдаж буй нүүстөрөгчөөс 20 дахин илүү. Метаний бактери дэлхийн дулааныг тогтвортой хадгалж, бидний өвөг дээдсийн амьдрах нэгэн чухал нөхцлийг хангаж байв. Гэвч голлох гурван төрлийн бичил биетний тэнцвэр алдагдсанаас эмгэнэлт сүйрэлд хүргэх үйл явдал эхэлжээ. Фенсилваний их сургуулийн профессор Жим Кастинг фотосинтетик организмийн үйл ажиллагаа метаний хийг устгахад хүргэсэн гэж үзэж байна. Метан нь хүчилтөрөгчтэй урвалд орохдоо амархан. Хэрэв тэр үед хүчилтөрөгч их хэмжээгээр ялгарсан бол дэлхийг дулаарлыг хадгалж байсан метаны хийтэй урвалд орж, түүнийг үндсэндээ устгана. Метанаа алдсан дэлхийн агаар мандал нарны илчтэй хамт ирсэн дулааныг сансарт буцаан алдах болсноор огцом хөрч, бүрэн мөстлөг болоход хүргэв. Бичил биетнүүдийн үйл ажиллагаа агаар мандлын дулааныг амьдрах нөхцлийн хамт хадгалж байсан бол бүрэн мөстлөгийг үүсгэж, амьдралыг устгахад хүргэсэн буруутан нь мөн адил бичил биетнүүд өөрсдөө байв. Идэвхжин амьдарч, үржиж олшрох гэсэн амьдралын төрөлхийн мөн чанар өөрсдийнх нь эмгэнэлт төгсгөлийг урин дууджээ.

Гэхдээ бичил биетнүүд бүрэн мөстлөгийг хэрхэн тэсэн гарч, амьд үлдэж чадав. Асуултын хариуг олоход бичил биетний ангууч доктор Биго Марчинсоны аялал туслана. Тэрээр эмийн судалгаанд нэмэр болох ховор гени бүхий бичил биетнүүдийг эрж, -20 хэмийн хүйтнийг ч үл ажран, их мөстлөгийг санагдуулах Исландын нутгаар тэнүүчилдэг нэгэн юм. Нэг ч амьтангүй үхмэл мэт санагдах энэ нутаг түүний хувьд эрдэнэсийн уул мэт гэх. Аялал эхэлснээс хойш 3 хоногийн дараа Биго цас мөсөн дундаас оргилох цагаан ууранд хүрчээ. Ойртон очвол газрын гүнээс урсан гарч ирэх халуун рашаан байв. Рашааны урсах хэсэгт ногоон замаг мэт зүйлс тунаж янз бүрийн бичил биетнүүдийг их хэмжээгээр агуулж байв. Хамгийн олон байх нь фотосинтетик организм бөгөөд түүний үүсгэсэн фотосинтезийн нөлөөгөөр ногоон өнгийг үүсгэжээ. Тэгвэл түүний эргэн тойронд үүсгэсэн тэжээллэг бодисоор нь хооллох бусад төрлийн бичил биетнүүд амьдарч байв. Дэлхийн бүрэн мөстлөг газрын гүний болон галт уулын идэвхжилд үл нөлөөлөх учир дэлхийн дотоод дулаан бичил биетнүүдийг хоргодон амь гарахад туслажээ.


Харин бүрэн мөстлөг дуусах үед тэсч үлдсэн бичил биетнүүдийг үсрэлтийн чанартай гайхамшигт хувьсал хүлээж байв. Үүний баталгаа Намиби улсын нутаг дахь чулуулгийн дундаас олдсон байна. Чулууны гадаргад үлдэж, навч эсвэл загасыг санагдуулах хээ мэт зүйл 30 см урттай том биет амьтны үлдэгдэл юм. Амьд амьтад бичил биетэн байхаа аль хэдийн больж, том оврын бие махбодыг олсон байв. Дэлхийд үүссэн хамгийн анхны том оврын биет амьтанд тооцогдон Птеридин (Pteridinium) хэмээн нэрлэгдсэн энэ амьтан навч ч загас ч биш бөгөөд хүний уруул мэт хэлбэр дүрстэй гайхалтай амьтан юм. Далайн ёроолын элсэнд хагас булагдсан байдлаар амьдарч байсан хэмээн эрдэмтэд төсөөлж байна. Тэгвэл Сибирээс илүү нарийн төвөгтэй бүтэц бүхий амьтны үлдэгдэл олджээ. Чулуун дээр тамгалсан мэт 5 ширхэг ор үлдээсэн амьтан бол 30 см орчим урттай Ёргия (Yorgia) юм. Тэрээр далайн ёроолоор мөлхөн, тэжээллэг бодисоор хооллон амьдарч байжээ. Мөн Сибирээс олдсон Кимберелла (Kimberella) хэмээх амьтан яст мэлхийтэй төстэй биеэсээ хүзүү мэт эрхтнээ сунгаж, хооллодог байжээ. Ийнхүү нэгэн зэрэг үүсэн бий болсон том оворт амьтадын дунд бидний шинэ өвөг дээдэс ч бас том хэмжээний бие махбодиор өөрийн байр суурийг эзлэх болсон байв.





Тэдний дунд саяхан нээгдээд, нэр өгч амжаагүй амьтан ч бас бий. Шанаган хорхой мэт хэлбэрийн уг амьтныг бидний өвөг дээдэс гэдэгт Өмнөд Австралийн Музеин профессор Жэймс Кэринг итгэж байна. 6 см хэмжээтэй бие бүхий энэ амьтан бичил биетнээс 100 мянга дахин томорч, хувьслын хувьд аварга том үсрэлт хийжээ. Энэ цаг үед нэгэн үүссэн том оврын амьтны төрөл 100-аас давж, Эдиокарийн аймаг (Ediacara biota) хэмээн нэрлэгдэх болсон юм. Бичил биетнүүд хэрхэн том оврын биетэй болсны учрыг бидний хажууханд байх өнөөгийн нэгэн амьтан хэлж өгчээ. Эртний амьтадын амьд үлдэгдлүүдийн нэг, ургамал хэлбэрийн зөөлөн биет далайн перь (sea pen) юм. Эдиокарийн аймгийн амьтадын үлдэгдэл гэгдэх далайн перь нурууны ясгүй боловч түүний биеийг тогтоон барих үүргийг нэгэн төрлийн уураг гүйцэтгэдэг байна. Энэ нь гоо сайхны түүхий эд гэдгээрээ алдартай коллаген юм. Коллаген нь хагас тунгалаг цэлцэгнүүр мэт бодис бөгөөд түүнийг эстэй хольж өсгөвөрлөхөд жинхэнэ хүч чадлыг нь мэдрэнэ. Эсүүд коллагений үүсгэсэн торлог бүтцийн гадна дотно талаар байрлаж, идэвхтэй өсөн үрждэг. Харин дангаар нь өсгөвөрлөсөн эсүүдийн үржил хэд дахин бага байдаг байна. Эдиокарын аймгийн амьтад том биетэй болон хувирахад коллаген чухал үүрэг гүйцэтгэж, биеийх нь хэлбэрийг хадгалан тогтоон барихад туслажээ.


3 тэрбум 500 сая жилийн туршид бичил биетэн байсан бидний өвөг дээдэс юуны учир гэв гэнэт коллаген ихээр үйлдвэрлэж, асар богино хугацаанд том оврын биетэй болсны нууц бүрэн мөстлөгийн төгсгөл хэсэгтэй холбогдожээ. Дэлхий хэдэн сая жилийн турш цас мөсөөр бүрхэгдэж байсан ч галт уулын идэвхжил тогтвортой үргэжилж байв. Иймд галт уулын дэлбэрэлтээр ялгарсан нүүрсхүчлийн хий агаар мандлыг эрс дулааруулахад хүргэжээ. Өнөөгийн дэлхийд адил гарал үүсэл бүхий нүүрсхүчлийн хий далайн усанд бараг бүрэн шингэдэг. Тэгвэл далай зузаан мөсөөр бүрхэгдэж байсан тухайн үед нүүрсхүчлийн хий зөвхөн агаарт л хуримтлагдаж байв. Хэдэн сая жилийн турш хуралдсан нүүрсхүчлийн хийн агууламж өнөөгийн дэлхийнхээс 300 дахин их хэмжээнд хүрэх үед хүчтэй хүлэмжийн үзэгдлийн нөлөөгөөр мөс хайлж эхэлжээ. Ийнхүү бүрэн мөстлөг дууссаны дараа агаар дахь хүчилтөрөгчийн хэмжээ огцом нэмэгдсэн хэмээн бүрэн мөстлөгийн таамаглалыг дэвшүүлсэн Каршивинк үзэж байна. Бүрэн мөстлөгийн өмнө хэдийгээр фотосинтетик организмууд их хэмжээний хүчилтөрөгч ялгаруулж байсан ч түүнийг нь бусад бичил биетнүүд бараг бүрэн хэрэглэж байсан тул агаарт хуримтлагдахгүй байв. Тухайн үед агаар дахь хүчилтөрөгчийн агууламж одоогийнхоос 20 дахин бага байсан хэмээн эрдэмтэд тооцоолж буй.

Гэвч бүрэн мөстлөгийн төгсгөл үе агаар дахь хүчилтөрөгчийг огцом нэмэгдүүлэхүйц нөлөө үзүүлжээ. Мөсийг хайлуулсан агаар дахь нүүрстөрөгчийн нөлөөгөөр -50 хэм байсан дэлхийн агаарын дундаж хэм +50 болтлоо нэмэгдэв. Хэт халуунаас үүдэн далайн ус их хэмжээгээр ууршиж, төв хэсгийн даралт 300 Гекта Па, 300 м/с хурд бүхий аварга хар салхийг үүсгэх болжээ. Өнөөгийн үед төсөөлөхийн аргагүй аварга хар салхи далайн эрэг орчимд 100м өндөр давалгаа үүсгэв. Бүрэн мөстлөгийн үед далайн ёроолын галт уулнаас ялгарсан тэжээллэг бодисууд их хэмжээгээр хуримтлагджээ. Гэхдээ амьд амьтад бараг мөхөөд байсан тул түүнийг хэрэглэж задлах нөхцөл үгүй байв. Аварга  хар салхи далайн усыг хольж хутгаснаар гүнд хуримтлагдсан тэжээллэг бодисыг усны гүехэн хэсэгт гаргаж иржээ. Амьтад ч энэ боломжийг чадварлаг ашиглав.


Тэжээллэг бодисоор элбэг далайн усанд нарны гэрэл тусам үед халуун рашаан зэрэгт хоргодон бүрэн мөстлөгийг тэсэн гарсан фотосинтетик организм тэсрэх мэт үржиж эхэлжээ. Тэдний нөлөөгөөр фотосинтез идэвхтэй явагдаж, их хэмжээний хүчилтөрөгчийг нэгэн зэрэг ялгаруулав. Нарны гэрэлд татагдан усны өнгөн хэсэгт их хэмжээгээр цугларсан фотосинтетик организм тухайн үеийн далайг ногоон өнгөөр туяаруулж байв. Ийнхүү дэлхий хүчилтөрөгчөөр баялаг гариг болон хувирчээ. Харин агаар дахь нүүрстөрөгчийн ихэнх хэсэг мөснөөс ангижирсан далайн усанд шингэв. Өнөөдөр агаар дахь агууламж нь 20%-д хүрээд байгаа хүчилтөрөгч бүрэн мөстлөгийг тэсэн гарсан амьдралын хүчээр бий болсон зүйл юм. Тэр үед бидний өвөг дээдэс хүчилтөрөгчийг их хэмжээгээр сорж, түүнд агуулагдах их хэмжээний энергийн тусламжтайгаар бие дотроо коллаген үүсгэх болжээ. Үнэндээ коллаген үүсэх анхны нөхцөл нь их хэмжээний хүчилтөрөгч юм. Ийнхүү 3 тэрбум 500 сая жилийн хугацаанд бичил биетэн байсан амьдрал хэдхэн зуун сая жилийн дотор нүдэнд үзэгдэхүйц том биетэй болон хувирчээ. Хэрэв дэлхийд бүрэн мөстлөг тохиогоогүй байсан бол бид өнөөдөр ч бактериэс илүү том биетэй болон хувирч чадахгүй байсан биз ээ.

Бүрэн мөстлөгийг давсан бидний өвөг дээдэс ч бас их хэмжээний хүчилтөрөгчийг хэрэглэн, бие дотроо коллагенийг үүсгэж, бидэнтэй төстэй том овор бүхий биеийн бүтцийг олж эхэлжээ. Бидний буюу сээр нуруутны өвөг гэгдэх амьтны нуруунд үзэгдэх хар судал коллагенаас бүрдэх нурууны ясны эртний хэлбэр ажээ. Мөн толгойд нь ямар нэгэн мэдрэхүйн эрхтэн - нүдний эртний хэлбэр байх магадлал өндөр. Коллаген ашиглан биеэ томсгосон эртний амьтад хүнд хүртэл үргэлжлэх хувьслын анхны босгыг бүрэн мөстлөгийн дараа алхжээ. Түүнээс хойш бидний дээд төрөлтөнгүүд коллагенаар янз бүрийн эрхтэн бүтээж, үргэлжлэн хувьсав. Хүний биеийг тулах тулгуур - ясны 90% нь коллагенаас бүрддэг. Яс нь үнэндээ калци зэрэг бусад бодисыг агуулсан коллагений бөөгнөрөл юм. Хүний арьсны 70 хувийг коллаген бүрдүүлдэг. Хүний нүдний эвэрлэг бүрхэвчийг коллагенаар урласан урлагийн бүтээл гэхэд хилсдэхгүй. Судасны хэлбэрийг бүрдүүлэгч нь мөн л коллаген юм. Бүрэн мөстлөгийг давсан бичил биетнүүд эх дэлхийгээ хүчилтөрөгчөөр баялаг болгон хувиргаж, биднийг өнөөгийн дүр төрхийг олох найдвартай замыг засч өгчээ. Амьдрал нүдэнд үзэгдэх хэмжээнд хүрснээс хойш 600 сая жил өнгөрч, өнөөдөр тэр амьдралын гэрэл гэгээг сансраас ч харах боломжтой болов.


үргэлжилнэ ...