"Зүйлийн үүсэл"

Сүүлийн 600 сая жилийн хугацаанд дэлхийн амьдрал гайхалтайгаар хувьсан өөрчлөгдөж, амьтад нарийн нийлмэл эд эрхтэн бүхий бие махбодь, програмчилсан мэт олон төрлийн зан төрхийг олжээ. Энэхүү хувьслын нууцыг тайлж, хүн байгалийн харилцааг цоо шинэ өнцгөөс харсан бүтээл бол 150 жилийн өмнө хэвлэгдсэн Чарльз Дарвины "Зүйлийн үүсэл" юм.

1. Зүйлийн үүсэл, хэрхэн бүтэв.
1809 онд англи эмчийн гэр бүлд төрсөн Чарльз Дарвин сургуульд сурах сонирхолгүй боловч амьтанд дуртай хүүхэд байв. Дарвин гэрийнхээ эзэмшил дэх аварга цэцэрлэгт хүрээлэнгээс шавьж цуглуулж, шувуу ажиглаж өсчээ. Эцгийн хүслийн дагуу эмч болохоор Эдинбургийн их сургуульд элссэн боловч цус харахаас дургуйцэж сургуулиа орхив. Дараа нь шашины номлогч болохоор Кэмбрижийн их сургуульд элссэн боловч байгалийн түүх болон геологийн ухаанд илүү их татагдах болжээ. Их сургуулиа төгсөөд байр сууриа хараахан олоогүй байсан түүнд санаанд оромгүй аз завшаан тохиож, Бийгл усан онгоцоор аялах байгаль судлаач хайж байгаа тухай зартай тааралдав. Ийнхүү өмнөд америкийн эргийн дагуу амьтан болон геологийн судалгаа хийх ажилд томилогдсон 5 жилийн аялалын хугацаанд Дарвин амьтан ургамлын их хэмжээний мэдээлэл цуглуулж, эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд хэвлүүлэх болсноор эрдэмтэн болох замналаа эхэлжээ. Бийгл хөлгийн аялалын үед газар хөдлөлт болж, хэдхэн хормын дотор газрын дүр төрх өөчлөгдөхийг ажигласнаар хуурай газрын төрх үргэлж нэг хэвийн байдаггүйг мэджээ. Мөн өмнөд Америкийн Патагониа орчмоос эртний амьтадын олдворыг илрүүлж, устаж мөхсөн амьтад чулуужин үлддэгийг өөрийн нүдээр гэрчлэв. Галакпис арлуудад очихдоо адил төрхтэй боловч биеийн хэмжээ, дуу хоолой зэрэг ялгагдах шинж чанар бүхий амьтадыг ажиглав. Ажиглалт судалгааны явцад "амьтад орчны нөлөөгөөр хувьсан өөрчлөгдөж шинэ зүйл үүсдэг" байж болохыг анзаарав. Хэрэв энэ санаа үнэн бол хүнийг оролцуулаад бүхий л амьтад түүхийн эрт дээр үеийн нэгэн цэгт холбогдох ёстой. Хүн, амьтан бурхны бүтээл хэмээх шашны сургааль ноёлж байсан нийгэмд энэ санаа туйлын их аюул эрсдэлтэй байв.

Бурхны бүтээл бурханаас ангид байдлаар хувирч өөрчлөгдөж учиргүй. Дарвин өөрт төрсөн "тэрслүү" санаагаа хав дарахаар шийджээ. Бийгл хөлгийн аялаас хойш 20 жилийн дараа байгаль судлаач залуу Алфред Волсоос нэгэн захиа ирж, түүний хувь тавиланг өөрчлөх болно. Волс зүйл хувьсан өөрчлөгддөг гэсэн Дарвины адил дүгнэлтэд хүрсэн байв. Тэрээр их хэмжээний мэдээллийг дүгнэж, 50 насандаа "Зүйлийн үүсэл" номоо хэвлүүлжээ. "Зүйлийн үүсэл" хэдхэн өдрийн дотор зарагдаж дуусав. Бурханы төгс бүтээл болох хүнийг доод төрөлт болхи амьтадтай адилтгасан нь христийн шашинтнуудын эсэргүүцлийг тэр хэмжээгээр өдөөжээ. Ердийн нэг механик цагны арын тагийг нээж харцгаая. Хоорондоо гайхалтай нарийн зохицсон өчүүхэн эд ангиуд өөр хоорондоо нэгдэн ажиллаж, цаг хугацааг тодорхой заадаг. Цагийг хэн нэгэн ур чадвартан л бүтээнэ. Өөрөөр хэлбэл хаа нэгтээ оршин байсан байгалийн үнэт чулуунууд санамсаргүй байдлаар хоорондоо мөргөлдөн цаг болон хувирах боломжгүй. Үүнтэй адил гайхалтай эд эрхтнүүдээс бүтсэн төгс ажиллагаатай хүний биеийг яалт ч үгүй зохион бүтээгч буюу бурхан л бүтээнэ. Дарвин шинжлэх ухааны үндэслэлд тулгуурласан өөрийн онолоор хүнийг бурхан бүтээсэн, бурханы бүтээл хувирч өөрчлөгдөхгүй хэмээх тогтсон үзлийг няцаав. Зүйл хувьсан өөрчлөгддөгийн нотлогоо болгон гаргасан эхний жишээ нь хүний оролцоотойгоор бий болгож байсан амьтны үүлдэр байв. Тухайн үед түгээмэл гэрийн тэжээмэл амьтанд тооцогдож байсан тагтааг их хэмжээгээр үржүүлж, олон үүлдэр угсааг гаргасан байв.

Английн зөөгч (english carrier ) тагтаа хамар дээрээ гайхалтай бөмбөлөгтэй, урт хөмсөг, урт хүзүү, том амтайгаараа онцлог. Бахлуур (pouter) тагтааны бие, далавч, хөл нь тун урт боловч том гэдэстэй. Тэгвэл дэвүүр (fantail ) тагтааны сүүлний өдний тоо бусад үүлдрээс хэт олон, 30-40-д хүрнэ. Гэвч эдгээр тагтаанууд модонд үүрээ засдаггүй, модон дээр суудаггүй, шаталсан хадны тавцанд үүрлэх зэрэг нийтлэг шинжийг агуулна. Эдгээрийг хадны тагтаа (rock dove )-ны үр удам гэж үзжээ. Дарвин таамаглалаа шалгахаар цагаан дэвүүр тагтааг тэс өөр үүлдрийн хар барб (barb)-тай эвцэлдүүлэхэд 3 дах үед хадны тагтаа төржээ. Өөрөөр хэлбэл эцэг үүлдрийн тагтаа үр удамд буцан төрсөн байв. Нэгэн төрлийн өвгөөс өөр өөр хэлбэр дүрс, шинж чанар бүхий олон янзын үр удам төрөх боломжтой. Энэхүү туршилт зүйлийн үүслийн тухай түүхийн эхлэл болсон юм. Хүний оролцоотойгоор ийнхүү олон төрлийн үүлдэр угсаа үүсч байгаа бол урт удаан хугацааны явцад байгальд тохиосон ямар нэгэн шалгарлын нөлөөгөөр өөр өөр үүлдэр үүсэх боломжтой. Энэхүү хувьсал өөрчлөлтийн эцэст хоорондоо эвцэлдэхээ больж, цоо шинэ өөр зүйл үүсэх боломжтой. Эсрэгээр одоогийн олон төрлийн амьтад эрт үед нэгэн цэгт холбогдоно хэмээн Дарвин таамаглажээ. Харилцан үржилд орж үр удмаа үлдээх чадвартай амьтадын нэгдлийг зүйл хэмээн тодорхойлов.

2. Хувьсал хэрхэн явагддаг вэ.
Байгальд явагдах хувьслын механизмийг байгалийн шалгарал болон амьд үлдэхийн төлөөх тэмцэл хэмээн Дарвин шинжлэх ухааны үүднээс нотложээ. Тагтааны янз бүрийн үүлдрүүд бий болоход хүний оролцоо чухал байсан. Хүнд ачаа зөөвөрлөхөд зориулагдсан адууны үүлдэр том биетэй, хүчтэй байдаг. Гоёлын цэцэгний сортуудыг хүмүүс олон зууны өмнөөс гаргаж сурсан. Эдгээр жишээнүүдэд хүний оролцоо чухал бол байгалийн нөхцөлд хувьсалд хүргэх нэгэн гол хүчин зүйл нь Дарвины дүгнэснээр амьд үлдэхийн (амьдралын) төлөөх тэмцэл юм. Дарвин амьтадын үржих чадвар өндөр байдгийг анзаарчээ. Хэрэв амьтадын тооны өсөлтийг ямар нэг байдлаар хязгаарлахгүй бол тухайн төрлийн амьтны үр удам дэлхий даяар тархах хэмжээнд өсөн үржих хандлагатай байдаг. Хальт харахад байгаль дэлхийн амьдрал хөгжин цэцэглэж, өвс ургамал, хоол тэжээлээр бялхаж байгаа мэт харагдана. Гэвч бодит байдалд амьтад бүгдэд үл хүрэлцэх хоол тэжээлийн төлөө үргэлжийн өрсөлдөөнд орж байдаг нь ямар нэгэн төрөл зүйлийн хэт их өсөлтийг хязгаарладаг. Энэ нь амьдралын төлөөх тэмцэл юм. Тэгвэл энэ тэмцэл хэрхэн хувьсалд хүргэдэг вэ.

Урт болон богино хүзүүтэй анаашнууд байлаа хэмээн төсөөлье. Урт хүзүүтэй анаашнууд өндөр нам янз бүрийн модны навчийг идэж чадна. Харин богино хүзүүтэй анаашнууд зөвхөн намхан модны навч иднэ. Хэрэв анаашны тоо хэт олширч, хоол тэжээл ховордвол богино хүзүүтэй анаашнууд хамгийн түрүүнд үхэж үрэгдэнэ. Үлдсэн урт хүзүү бүхий анаашны үр удам эцэг эхийн гениэр дамжуулан урт хүзүүтэй төрөх магадлал өндөр. Ийнхүү урт хүзүүтэй анаашны үр удам олон дахин сонгогдож, урт хүзүү хэмээх шинж чанар нь хүчирхэгжинэ. Ийнхүү амьдралын төлөөх тэмцэлд орчиндоо илүү дасан зохицсон зүйлд хувьсана. Нэгэнт шалгаран үлдсэн зүйл илүү хүчирхэг, илүү мундаг харагдана. Зөвхөн түүнийг өмнөх зүйлүүдээс салгаж харвал бурхантай холбох сэтгэгдэл төрж магад. Гэвч олон төрөл зүйл үүсч мөхсөөр орчиндоо хамгийн их дасан зохицсон нь шалгаран үлдэх бөгөөд энэ нь ямар нэгэн зорилготой бус, тохиолдлын чанартай байна.

Хувьслын хөдөлгөгч хүчний нэг нь байгалийн шалгарал юм. "Зүйлийн үүсэл" номд жишээ болгон ятууны өдний өнгө амьдрах орчноосоо хамааран өөр өөр байдгийг дурджээ. Цастай ууланд амьдрах ятууны өвлийн өнгө цагаан, хээр талд амьдардаг бол хар, эсвэл бор байна. Амьдрах орчны газар нутгийн өнгийг дагах нь бүргэд зэрэг анч шувуудаас нуугдахад дөхөм болж, үр төлд нь удамшсан байна. Амьдрахын тулд хоол тэжээлийн төлөө өрсөлдөхөөс гадна өөрөө бусдын хоол болохоос сэргийлэх хэрэгтэй. Ийнхүү өөрчлөлтүүд хаа сайгүй, маш бага хэмжээгээр үргэлж явагдаж байдаг, ашиггүй өөрчлөлтөд орсон амьтан устан үгүй болж, өөрт ашиг тустай байдлаар өөрчлөгдсөн нь шалгаран үлдэнэ. Хувьсал маш олон үе удам дамжиж, урт удаан цаг хугацаа шаардах тул нэгэн амьтанд, нэгэн амьтны амьдралын хугацаанд ажиглах боломжгүй юм. Агуйд амьдрах загасны нүд устах зэргээр хувьслын үр дүнд тун сайн хөгжсөн эрхтэн үгүй болох тохиолдолд бий. Дарвины ажигласан Мадел арлын 55 төрөл бүхий нисдэг шавьжны тал хувь нь хэдийгээр далавчтай боловч нисэх чадваргүй болсон байв. Учир нь тэдний амьдрах орчин болох арлын орчимд салхи ихтэй учир том далавчтай шавьжнууд далайд унаж үхдэг бол жижиг далавчтай нь хаданд зүүгдэн үлддэг байна.

Байгалийн шалгарлаас гадна амьтадын хоорондын нарийн төвөгтэй хэлхээ холбоо Дарвины анхаарлыг татжээ. Байгальд зөвхөн идэгч, идүүлэгч хоёр бус бусад төрлийн амьтан ургамал ч нэгнийхээ хувьсалд нөлөөлдөг. Жишээ болгон хоёр бэлчээрийн ургамлыг харьцуулан судалсан байна. Нэг нь хүний нөлөө огт ороогүй ердийн бэлчээр байв. Тэгвэл нөгөөд нь 25 жилийн өмнөөс улаан нарс тариалж, малд идүүлэхээс сэргийлжээ. Тэнд ердийн бэлчээрт үл ургах ургамал 12 төрөл байв. Тэр нь шавьж улмаар шувуудад нөлөөлж, ердийн бэлчээрт үл байх 6 төрлийн шувуу нутаглах болжээ. Байгалийн олон төрлийн хүчин зүйлүүд нарийн төвөгтэйгээр холбогдсон байдаг тул нэг төрлийн амьтан ургамалд өөрчлөлт ороход ялагч ялагдагчийн байр суурь солигдож, хувьслын чиглэл эрс өөрчлөгдөх тохиолдол бий. 19-р зууны үед Ирландад хамгийн үржил шимтэй нэгэн төрлийн төмсийг их хэмжээгээр тариалах болсон үед төмсний өвчин дэлгэрснээс ургац алдаж, хүн амын тоог 20%-аар бууруулсан өлсгөлөнд хүргэж байв. Амьтан ургамлын хоол тэжээлийн гинжин хэлхээг бид пирамидар төсөөлж ирсэн бол өнөөдөр өөр хоорондоо холбогдсон сүлжээгээр дүрслэх нь зөв болохыг ойлгов.

3. Эргэлзээ
Дарвины суут эрдэмтэн гэдгийг "Зүйлийн үүсэл"-ээс тод харж болно. Учир нь тэрээр орчин үеийн биднийг хүртэл үргэжлэх эргэлзээг 150 жилийн өмнөөс урьдчилан харж, нухацтай судлан үнэмшилтэй тайлбaрласан явдал юм. "Миний онолыг уншсан хүмүүст янз бүрийн эргэлзээ төрөх нь мэдээж. Тэдний дунд өөрийг минь ч итгэл алдуулахад хүргэсэн хэцүү асуулт ч байсан" хэмээн бичжээ. Хувьслын онолын үндсэн 3 эргэлзээний эхнийх нь завсрын төрөл зүйлүүд байсан эсэх нь тодорхойгүй байсан явдал байв. Нэг зүйлээс нөгөө зүйл үүсэхэд аль алиных нь шинж чанарыг агуулсан зүйл тэдгээрийг хооронд нь холбох ёстой. Гэтэл эдгээр зүйлийн олдвор бараг илрээгүй байв. Дарвин эргэлзээг арилгах 2 нотлогоо гаргажээ. Үүнд 1-рт адил төстэй зүйлүүд амьд үлдэхийн төлөө үргэлжийн ширүүн өрсөлдөөнд орж байдаг учир орчиндоо илүү их зохицсон шинэ үе гарч ирэх үед завсрын үе богино хугацаанд устаж үгүй болдог. 2-рт завсрын үеийн бие махбод палентологийн олдвор болон үлдэх боломж хязгаарлагдмал бөгөөд огт үлдэхгүй байх нь ердийн үзэгдэл юм. Өөрөөр хэлбэл олдвор болон үлдэхэд хэд хэдэн санамсаргүй нөхцөлүүд зэрэгцэн бүрдэх шаардлагатай байдаг. Эхнийх нь үхэж үрэгдсэн амьтны бие махбод усан орчинд байрлаж, арьс болон махан эд үхжиж алга болох ёстой. Дараагийн шатанд хөрсөнд булагдаж, цахиур зэрэг ясны бүтэц эрдэсжиж чулуужих ёстой. Эцэст нь газрын гүний тектоникийн хөдөлгөөний нөлөөгөөр үлдэгдэл агуулагдах давхарга газрын өнгөн хэсэгт ойрхон ирэх ёстой. Эдгээр нөхцөлүүдийн аль нэг нь биелээгүй тохиолдолд үлдэгдэл огт үлдэхгүй, үлдсэн ч олдох боломжгүй байна.

Дарвины энэхүү тайлбар үнэн болохыг нотлосон олдворууд түүнийг нас барсны дараа олджээ. 55-45 сая жилийн өмнө амьдарч байсан гиракотерий (hyracotherium) биеийн хэмжээгээр одоогийн үнэгний адил, урд хөлөндөө тус бүр 4, хойд хөлөндөө тус бүр 3 хуруутай байв. Түүний үр удмын нэг болох, 37-32 сая жилийн өмнө амьдарч байсан мезогиппус (mesohippus)-ын биеийн хэмжээ том оврын нохойны адил, хөл илүү урт, бүх хөлийн хурууны тоо 3 болж, дунд хуруу нь  илүү хүчирхэгжин томорсон байв. Тэгвэл 12-6 сая жилийн өмнө амьдарч байсан плиогиппус (pliohippus) өнөөгийн пони морины адил биетэй, бүх хөл нь ганц хуруутай байжээ. Орчин үеийн адууны өвөг болох эдгээр завсрын үеүүд бүгд харьцангуй богино хугацаанд устсан байв.

Нүд мэтийн хэт нарийн бүтэцтэй эрхтэн хувьслын явцад үүсэх боломжтой эсэх нь өнөөгийн биднийг ч эргэлзүүлдэг. Энэ байдлыг урьдчилан харсан Дарвин хангалттай нотлогоонуудыг сөргүүлэн тавьсан байна. Хүний нүд фото зургийн камер мэт фокус, гэрлийн хэмжээг тааруулан, дүрсийг тод харж чаддаг. Тэгвэл ийм төгс гэмээр нүд үүсэх хүртэл тоолж баршгүй олон шатыг дамжиж, ямар ч шатанд байсан тухайн амьтанд тухайн нүд хамгийн чухал шаардлагатай эрхтэн байсан гэдгийг нотложээ. Эвглена хэмээх бичил биетэнд гэрэл мэдрэгч эрхтэн бий. Тэр нь фотосинтези явуулж, амьдрахад нь маш чухал үүрэгтэй эрхтэн юм. Планариа нэлээд эртний хэлбэрийн нүдтэй. Түүний нүдний ухархайн гадаргад байрлах гэрэл мэдрэх эсүүд гэрлийн ирсэн чиглэлийг тодорхойлж чадна. Тэгвэл наутилиды нэлээд сайн хөгжсөн нүдтэй, ухархайн урд хэсгийн жижиг нүх (pinhole)-ээр дамжсан гэрэл ухархайн гадаргад тусгал үүсгэнэ. Нүдний хувьслын үе шатуудыг өнөө цагт оршин амьдарч буй амьтадаас ч маш тодорхой харж болохыг Дарвин анзаарсан байв.

Нүднээс гадна амьтны үйлдэлээс хувьслын нөлөөг тод харж болдог. Балт зөгийн үүр орчин үеийн техникээр бүтээсэн мэт зөв зургаан өнцөгт (honeycomb structure)-үүдээс бүрдсэн байдаг. Энэ нь зөгий сэтгэж, тооцоолсны үр дүн бус, илүү энгийн хэлбэрүүдээс хувьслын явцад олж авсан төгс хэлбэр юм. Бөөрөнхий хамарт зөгий (bumblebee)-н үүрний хүүдийнүүд тун замбараагүй байрлана. Тэгвэл хатгуургүй зөгий (stingless bee)-н үүр илүү эмх цэгцтэй болсон байна. Гэхдээ балт зөгийн үүртэй харьцуулахад хүүдийнүүдийн хооронд илүү зай гарч, материалын зарцуулалтын хувьд харьцангуй үр ашиг муутай байна. Балт зөгийн 6 өнцөгт үүр хамгийн бага ажил болон материал зарцуулна. Хувьслын явцад ийм хэлбэрийн үүр барьж сурсан зөгий хамгийн бага энерги зарцуулж, үр удмаа илүү ихээр үлдээх боломжтой болно.

3 дахь эргэлзээ нь алс хол газар нутагт адил зүйлүүд амьдарч байгаа явдал юм. Хойд америк европоос далайгаар тусгаарлагдаж, 3000 км алслагдсан боловч адил төрөл зүйлийн амьтан, ургамлууд байдаг. Гэтэл тусгаар эх газруудад ямар нэг байдлаар адил төрөл зүйлүүд очсон байлаа ч хувьслын явцад өөр хоорондоо ялгаатай зүйлүүд үүсэх учиртай. Дарвин нэг эх газарт байх ургамал нөгөөд шилжсэн хэмээн таамаглаж судалгаа хийсэн байна. Тэр 87 зүйлийн ургамлын үрийг 28 өдрийн турш далайн усанд байлгаж туршихад 64 нь үрслэх чадвараа алдаагүй байна. Дарвины тооцоолсноор ургамлын үр энэ хугацаанд далайн урсгалаар дамжин 1500 км зайд шилжих боломжтой байв. Мөн шувууны хоол тэжээлийн хүүдий (crop)-д үр хадгалагдах хугацааг тооцож үзэхэд 800 км зайг туулах хүртэл боловсруулалтад орохгүй байв. Ургамал шувуу болон далайн усанд хөвөх зүйлсийн хамт өөр тивд шилжих боломжтой боловч сүүн тэжээлтэн амьтан далайг туулах боломжгүй мэт. Гэвч мөстлөгийн үед далайн түвшин бага, дээрх тивүүд хуурай газраар холбогдож байсан нь амьтадыг шилжих боломж олгожээ. Мөн Дарвинаас нэлээд хойно тодорхой болсон хуурай газрын хөдөлгөөний онол эх газрууд түүхэн цаг хугацааны явцад нэгдэж, салж байсан нь хувьслын онолын эргэлзээг тайлах нотлогоо болсон юм.

4. Орчин үед
Зүйлийн үүсэл хэвлэгдсэнээс хойш 150 жил өнгөрсөн ч хоцрогдож хуучрах нь байтугай генетик болон бусад шинжлэх ухаантай нарийн холбогдож хүний эрүүл мэнд, нийгэмд ч ач тусаа өгсөөр байна. Хувьслын анагаах ухаан хэмээн шинжлэх ухааны шинэ салбар үүсэн бий болж, өдийг хүртэл өвчинг зөвхөн эмчилж эдгээхийг оролдож ирсэн бол одоо өвчний үүслийг хувьслын түүхийн өнцгөөс судлах болов. Тухайлбал номхон далайн өмнө хэсгийн арлын иргэд нийтээрээ таргалах хандлагатай байдаг. Хувьслын үүднээс судлаж тухайн нутагт эрт дээр үед хүмүүс хүнд хэлбэрийн хоол тэжээлийн дутагдалд тодорхой давтамжтайгаар орж байсан хэмээн төсөөлж болно. Олон удаагийн, урт хугацааны өлсгөлөнгийн үед бага хэмжээний хоол тэжээлээр биеийн энергийг үр ашигтай хангах хэмнэлтийн гени бүхий хүмүүс тэсэн үлдэнэ. Тэгвэл хоол тэжээлийн хангалттай нөхцөл бүхий орчин үед хоол тэжээлийн энергийг бүрэн шингээх чадвар бүхий уг генийн нөлөөгөөр хүмүүс таргалах хандлагатай болжээ. Хэрэв цаашид хэмнэлтийн генийг жолоодох аргыг олвол хүмүүсийг таргалалтаас бүрэн ангижруулах боломжтой болно.

Өнөөгийн экологи судлал, сэтгэц судлалын үндэс хэмээн тооцож болохуйц судалгааг Дарвин анх хийж байв. Дарвин амьтадад дээд доод хэмээх зиндаа үгүй, бүгд адил тэгш хэмээн сэтгэж байв. Гэвч амьдралын төлөөх тэмцэл, байгалийн шалгарал зэрэг санааг нь нийгмийн амьдралд хамааруулж, өөрсдийн эрх ашгийн төлөө гуйвуулан тайлбарлах хүмүүс байсаар байв. Ийм үзэгдлийн оргил нь нацист нийгэм евреичүүдийг хомроголон устгасан явдал байлаа.

 эх сурвалж; NHK

дэлгэрэнгүй

Нисдэг тавагны түүх

1947 оны 6 сарын 24-нд бизнесмен Кэнэт Арнольд хувийн онгоцоор Вашингтон мужын уулан дээгүүр нисч явахдаа асар өндөр хурд бүхий 9 нисдэг биет онгоцных нь хажуугаар нисэн өнгөрөхийг харжээ. Зорьсон газраа хүрсэн Арнольд харсан зүйлээ нисэх буудлын ажилчдад ярив. "Өмнө нь огт харж байгаагүй таваг мэт хэлбэртэй нисдэг биет дуунаас ч илүү хурдалж, давалгаа мэт долгиолон нисч байсан". Цуурхал сонссон сурвалжлагч нар ч хүрэлцэн ирж, тухайн үед хараахан бүтээгдээгүй байсан дуунаас хурдан нисэх төхөөрөмжийн тухай яриаг тэр дор нь америк даяар тараажээ. Мэдээлэл нийтлэсэн нэгэн сонин үл таних нисдэг биет (ҮТНБ)-ийг "нисдэг таваг" хэмээн нэрлэснээр амeрикийн орчин үеийн түүхийн хамгийн нууцлаг домог болох нисдэг тавагний түүх эхлэв. 3 хоногийн дараа саарал өнгийн нисдэг биет Калифорни мужид "үзэгдсэн" бол дараагийн өдөр нь Висконсон мужийн тариан талбай дээгүүр нисдэг таваг "нисэн өнгөрөв". ҮТНБ-ийг харж, арми болон цагдаагийн газарт дуудлага өгсөн хүний тоо огцом нэмэгдэж, Арнольдийн гэрчилсэн үйл явдлаас хойших гурван долоо хоногийн дотор 850-д хүрэв. Ийнхүү нийгэм дэх нисдэг тавагний "халуурал" хуурай өвсөнд гал тавьсан мэт дүрэлзжээ.

Амeрикийн орчин үеийн түүхээр мэргэшсэн, Юта их сургуулийн профессор Роберт Голдберг тухайн үеийн нийгмийн сэтгэлзүйн онцлог үзэгдлийн талаар өгүүлэв. "Тэнгэрт нисэх "нисдэг таваг" хэмээх нэр хүмүүст туйлийн тааламжтай, хүлээн авахад хялбар байв. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ч тогтооход амархан иймэрхүү үгэнд туйлын мэдрэмтгий ханддаг. Иймд Арнольдийн гэрчилсэн үйл явдал онцгой үзэгдэл мэт хүмүүсийн анхаарлыг татаж, судлаачдын санаа бодолд ч нөлөөлөх болсон" гэжээ. "Нисдэг таваг" анх үзэгдсэнээс хойш 1 сарын дараа алдартай судлаачдын баг олон нийтийн санаа бодлын талаар өвөрмөц судалгаа хийжээ. "Нисдэг тавагны талаар та юу бодож байна" гэсэн асуултад санал асуулгад оролцогчдын 33.7 хувь нь "тодорхой мэдэхгүй байна", 30.1% нь "хий үзэгдэл, буруу харсан зүйл байх" гэх мэтчилэн хариулсан боловч сансраас ирсэн биетийн тухай хариулт нэг ч үгүй байв. Үнэндээ 1947 оны үед нисдэг таваг харийнхны тээврийн хэрэгсэл гэсэн ойлголт байсангүй. Харин "орос болон америкийн цэргийн нууц зэвсэг байх" гэсэн хариулт тодорхой хувийг эзлэж байв. Тухайн үед дэлхийн 2-р дайн дөнгөж дууссан, их гүрнүүд сөргөлдөөний байдалд орж, цэргийн зэвсэглэлийг идэвхтэй хөгжүүлж байсан нь хүмүүсийн анхаарлыг татаж байв.

Хагас жилийн дараа нисдэг тавагны талаархи хүмүүсийн ойлголтыг үндсээр нь өөрчилсөн үйл явдал тохиов. 1948 оны 1-р сард ҮТНБ-ийн тухай мэдээлэл авсан цэргийн нисэх хүчин агаарын тулаанд шалгарсан Пи-51 сөнөөгч онгоцыг хөөргөсөн боловч холбоо тасарч, сураггүй алга болжээ. Удалгүй сүйрсэн онгоцны үлдэгдлийг олж, нисгэгчийг амь үрэгдсэнийг тогтоожээ. Нисдэг таваг хий үзэгдэл бус нууц зэвсэг юм биш биз гэсэн ойлголт нийгэмд гүнзгийрч эхлэв. Арнольдын гэрчилсэн үйл явдлаас хойш 2 жилийн дараа нисдэг тавагний талаар анхаарал татахуйц таамаглал дэвшүүлсэн хүн гарч ирэв. Залуудаа далайн цэрэгт алба хааж, нисэх онгоцны талаар өргөн мэдлэг бүхий чөлөөт зохиолч Доналд Кийхо нэгэн сониноос нисдэг тавагний талаар судалгаа хийх хүсэлт авчээ.

Кийхоо нисэх онгоц үйлдлвэрлэгч компаний инженерүүд, нисэхийн аюулгүйн албаны мэргэжилтнүүд, агаарын динамикийн салбарын эрдэмтэд зэрэг олон мэргэжлийн хүмүүсээс ярилцлага авч, судалгааны дүнг нэгтгэн 1950 оны 6-р сард нэгэн ном хэвлүүлжээ. "Нисдэг таваг бодит зүйл (Flying saucers real)" номонд "цагт 800 км-ээс илүү хурдлах зүйлийг зөвхөн харь гаригийнхан л бүтээж чадна, түүгээр харь гаригийн хүмүүс дэлхийд ирж байна" хэмээн нотлож, хүмүүст эргэлзээ төрүүлсэн янз бүрийн асуултад хариулсан байв. Сүүлийн 2 жилд нисдэг таваг олноор үзэгдэх болсон тухайд "хүн төрөлхтөн баллистик болон цөмийн пуужин бүтээж харийнхны анхаарлыг татах болсон" гэв. Ихэвчлэн америкийн нутаг дэвсгэрт үзэгдэж байгаа тухайд "дэлхийн хамгийн өндөр хөгжил бүхий улстай анхлан холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байгаа" гэжээ.

Гэвч Кийхоогийн ном уншигчдийн сэтгэлзүйг хүссэн зүгтээ залах урхи болсныг профессор Голдберг онцолж байна. Кийхоо өөрийн таних цэргийн мэргэжилтэн, инженерүүд, их сургуулийн багш нарын нотлогоог дурдсан ч, тэдний нэгийх нь ч нэрийг бодитоор дурсалгүйгээр өөрийн санааг батлахад ашигласан байв. Энэ арга нь мэргэжлийн үг хэллэгт дасаагүй ердийн уншигчдад таамаглалыг үнэн мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Кийхоогийн ном хэвлэгдсэний дараа нисдэг таваг харь гаригаас ирсэн хэмээх итгэл үнэмшилд гал дээр тос нэмэх мэт үйл явдал тохиов. 1952 оны 7 сарын 19 болон 26-ны шөнөөс үүр цайх хооронд нийслэл Вашингтоны тэнгэрт 20 гаруй биет "үзэгдэв".

Цэргийн болон олон улсын нисэх буудлын радарт Вашингтоныг бүрхэх мэт байрласан ҮТНБ-үүд илэрч, зарим нисгэгчид ч өөрийн нүдээр харсан тухай гэрчлэв. Онцгой нөхцөл байдал үүсэхээс сэргийлэн сөнөөгч онгоцнуудыг агаарт хөөргөсөн боловч нисдэг таваг байтугай гэрэлтэх зүйлийг олж илрүүлсэнгүй. Армийн удирдах албан тушаалтнуудын яаран зарласан хэвлэлийн хурлаар "ойр орчмын хотын гэрэлтүүлэг цаг уурын онцлог нөхцөлд үүссэн агаарын давхаргад ойж, нүдэнд үзэгдэх буюу радарт мэдрэгдсэн" хэмээн тайлбарлажээ. Цэргийнхний мэдээлэлд онцлон тэмдэглэсэн зүйл нь америк улсад халдан довтлох зорилго бүхий дайсан огт байгаагүй гэдгийг нотлох явдал байв. Гэвч сэтгүүлчид онгоц, нисэх төхөөрөмж, эсвэл харь гаригаас ирсэн хөлөг мэтийн яг ямар биет байсан талаар асуухад "хэрэв нисдэг тавагний тухай сонирхож байвал одон орончдоос асуу, армийн харъяаллын асуудал биш" хэмээн хариулжээ. Энэ хариулт нисдэг таваг сансраас ирсэн гэдэгт итгэх хүмүүст арми үнэнг нууж байгаа юм биш биз гэсэн эргэлзээ төрүүлэв.

Вашингтонд нисдэг таваг олноор үзэгдсэнээс хойш 2 сарын дараа америкийн нийгмийг "нисдэг тавгийг гэрчлэх" шатнаас "харь гаригийн хүнтэй харьцах" шатанд дэвшүүлсэн үйл явдал тохиов. 1952 оны 9 сарын 12-ны орой Вест Виржиниа мужын Флатвүүдс хотын ойролцоо өсвөр насны хөвгүүд ойролцоох нугад гэрэлтэх биет унахыг ажиглажээ. Хүүгийн яриаг сонссон эх Мэй 6 хөвгүүний хамт нисдэг биет унасан газарт очтол ойр орчинд нь манан татаж, нүд, хамар цочроох хурц үнэр бүхий хий үнэртэж байв. Гэтэл манан дундаас "3м өндөр нуруутай, цус мэт улаан нүүртэй, улбар шар өнгөөр гэрэлтэх 2 нүдтэй, мангас мэт амьтан газраас хөндийрэн хөвөх мэт ойртон иржээ". Айсан ээж болон хөвгүүд зугтаж амжсан боловч хэд хоногийн туршид огиудас хүрэх зэргээр бие нь тавгүйтсэн гэжээ. 1955 онд Кентакки мужид бууны сумыг ч үл тоон алхах харийн хүн, 1973 онд Алабама мужид хөнгөн цагаан мэт мөнгөлөг өнгийн хувцастай,  Мисисипи мужид бүх бие нь үрчлээсээр дүүрсэн харийн хүмүүс тус тус үзэгдэв. Гэхдээ харийн хүн, тэдний хөлөглөх нисдэг тавагны биет нотлогоо нэгийг ч үлдээсэнгүй. 1950-аад оны үзэгдсэн харийхан харьцангуй цөөн тоотой, мангас мэт дүр төрхөөрөө онцлог байсан нь кино зохиолын нөлөө мэт.

Харин өмнө нь зөвхөн үзэгдэж байсан харийхан 1960-аад оноос хүмүүсийг олзолж, биед нь  туршилт хийх болов. Онцлог жишээ нь эхнэр нөхөр Хилл харийханд олзлогдож, бие махбодоо шинжлүүлсний эцэст тухайн үеийн ой дурсамжаа арилгуулан дэлхийд буцаагдсан явдал байв. Харийханд олзлогдсон хүмүүсийн устгагдсан ой дурсамжийг ховсын тусламжтайгаар сэргээж, мартуулсан үйл явдлыг сэргээсэн гэх мэдээлэл ч дуулдах болов. Мөн "үхэр зэрэмдэглэсэн" үйл явдал шуугиан тарив. Харийхан туршилтын журмаар малын биеийн зарим хэсгийг авч явсан хэмээгдэж байсан ч бодит байдалд зэрлэг амьтадын довтолгоонд өртсөн малын үлдэгдэл байсан тодорхой болжээ.

1977 онд америкийн харийнхны домог ярианд заавал дурдагдах болсон Холливудын кино (Close Encounters of the Third Kind) дэлгэцэнд гарав. Кинонд хүн болон харийхан анх удаа уулзах хүртэл үйл явдлыг дүрсэлж, засгийн газар ард түмнээс үнэнг нуусан тухай өгүүлжээ. 2 жилийн дараа нэгэн баримтат цуврал нэвтрүүлэг шуугиан тарьж, засгийн газар нисдэг тавагний тухай үнэнг ард түмнээс нууж байгааг нотлох гэрч гарч ирэв. Хуучин армийн нисэх хүчинд алба хаасан Жэси Марсэл 1947 онд сүйрсэн нисдэг тавагны үлдэгдлийг цуглуулах ажилд оролцсон хэмээн нотложээ. Үлдэгдэл биет түүний хувьд юу гэдгийг нь тааварлахын аргагүй, үл эвдрэх, үл шатах бат бэх зүйл байсан гэжээ. Хэрэв үнэн бол америкийн засаг захиргаа нисдэг тавагны бодит баталгааг 30 жилийн турш нууж байсан хэрэг болно. Энэ бол харийнхны түүхэн дэх хамгийн учир битүүлэг Розвелийн хэргийн эхлэл байв.

1947 оны 7 сарын 2, Арнольдийн хэрэг явдлаас хойш 8 хоногийн дараа, америк даяар нисдэг тавагний халуурал ид явагдаж байсан үе байв. Нью Мексико мужийн цөлд байх Розвел хотын ойролцоо оройн 9 цаг 50 минутын үед салхилж явсан хос хоёр тавгийг амсраар нь нийлүүлсэн мэт хэлбэртэй ҮТНБ баруун өмнөөс зүүн хойш чиглэн нисч явахыг харжээ. Дараагийн өдөр Розвелээс баруун хойш 160 км зайд фермер Макс Брэзэл бэлчээрт нууцлаг зүйлс унасан байгааг илрүүлэв. Гялалзах метал мэт биет 30 м өргөн 1 км-ын зурваст тархсан байв. 7 сарын 6-нд нууцлаг үлдэгдлийг цуглуулан цэргийн нисах буудалд авч ирэх тушаал авсан багийн нэг гишүүн нь Жэси Марсел байв. 2 хоногийн дараа Розвелийн радио америкийг цочирдуулсан мэдээлэл хийв. Хэдийгээр радио нисдэг тавагны үлдэглийг цэргүүд цуглуулж авсан хэмээн мэдээлсэн боловч армийн хэвлэлийн төлөөлөгчид олдсон зүйлсийг цаг агаарын ажиглалтын бөмбөлгийн үлдэгдэл байсан хэмээн нотлосноор дуулиан намдсан байна.

Гэтэл 32 жилийн хийсэн Марселийн мэдэгдлийн дараа шинэ шинэ гэрчүүд олноор гарч ирэх болов. Ойн инженер Барни Барнет хэрэг явдлын газарт байсан, эвдэрсэн нисдэг тавагны дотор болон ойролцоо нүд нь хоорондоо хэт хол зайтай, халзан толгойтой, саарал арьстай харийнхны цогцос хэвтэж байсан хэмээн барин тавин нотлов. Розвелийн оршин суугч Глен Дэнис цэргийн эмнэлгийн Наоми хэмээх сувилагчаас эмнэлэгт харь гаригийн 3 хүний цогцос хүргэгдэн ирсэн, нэг нь амь голтой байсан боловч удалгүй үхсэн тухай сонссон гэжээ. Дурдаж буй гэрчүүдийн нотлогоог нэгтгэн дүгнэж үзвэл цаг хугацаа, үйл явдлын дараалал болон газар нутгийн байрлалын хувьд давxцаж, үнэмшил төрүүлэхүйц байв. Ийнхүү Розвелийн хэрэг явдал 80-аад оноос сэтгүүл, телевизийн дэлгэцнээ олон удаа дурдагдан харийнхантай холбоо бүхий хамгийн нууцлаг хэрэгт тооцогдох болжээ.

Гэвч хэрэг явдлыг нарийвчлан судлаж үзвэл гэрчүүдийн 30 жилийн өмнөх ой дурсамж мартагдаж бүдгэрсэн, зарим нотлогоо гэрчийн этгээдийн нэмэлт зохиомжоор баяжсан мэт эргэлзээ төрүүлж байв. 1995 онд шинжлэх ухааны нэгэн сэтгүүл Дэнисын нотлогоо үнэн эсэхийг шалгахаар цэргийн эмнэлэг болон үйл явдалтай холбоо бүхий хүмүүсээс асууж судлахад тухайн үеийн эмнэлэгт Наоми нэртэй сувилагч байгаагүй нь тодорхой болов. Дэнис энэ талаар Наоми гэдэг нь нууц нэр байсан гэж, эсвэл өөр өөр хүний нэр дурдах мэтээр үнэмшил муутай, будилсан хариулт өгөх болжээ. Тэгвэл Барнетийн нотлогоо өөрийн нүдээр үзсэн зүйл биш байв. Тэр Розвелийн хэрэг явдал шуугиан тарихаас өмнө буюу 1969 онд нас барсан танилаасаа 1950-аад оны үед сонссон зүйлээ нотлогоо болгон өгүүлсэн гэжээ. Мөн 90-ээд оны эхээр Барнетийн эхнэрийн өрдийн тэмдэглэл олдож, нотлогооны үнэн эсэхэд эргэлзээг нэмэгдүүлэв. Тэмдэглэлд нисдэг таваг унасан өдөр маш халуун байсан, Барнет өдөржингөө офистоо суугаад, орой дэлгүүр явсан, хүнсний үнэ өссөн байсан гэх мэтчилэн өдөр тутмын амьдралын ердийн тэмдэглэлүүд үргэлжилж нисдэг таваг, харийхан мэтийн онцгой үйл явдлын сэжүүр гэхээр үгс нэг ч байсангүй. 1980-аад оноос хойших бусад гэрчүүдийн нотлогоо өмнө нь өөр хүнээс сонссон зүйл, үйл явдлын баримтууд мэдэн будилсан, хоорондоо авцалдаагүй, нууц нэрээр өгсөн гэх мэтчилэн үнэмшил төрүүлэхүйц баттай нотлогоо үгүй байв.

Харин Розвелийн хэргийн үнэн учир юунд байв гэдгийг тодорхойлох хэлэлцүүлэг хэрэг явдлаас хойш 50 жилийн дараа өрнөж, 1994 онд арми албан ёсны судалгаа хийжээ. Судалгааны дүнг нэгтгэсэн "Розвелийн илтгэл"-д дурдсанаар 1947 онд Розвелд унасан зүйл "Могул бөмбөлөг" байсан гэжээ. Энэ нь тухайн үеийн америкийн армийн нууцаар бүтээж байсан цэргийн зэвсэг бөгөөд 20-50 км өндөр хөөрч, өндөр хүчин чадал бүхий дууны долгионы мэдрэгчийн тусламжтайгаар зөвлөлтийн цөмийн туршилтыг хянах зориулалттай байв. Бөмбөлөг зорилгоо биелүүлж, газарт унах үед түүнийг олж илрүүлэхэд амар болгох үүднээс нимгэн хөнгөн цагаанаар хийсэн радарын долгион ойлгогчийг цувруулан угсарсан байв. Тухайн үед хүйтэн дайны эхлэл үеийн цэргийн нууц төхөөрөмжийн талаар олон нийтэд дэлгэх боложгүйгээс цаг уурын ажиглалтын төхөөрөмж хэмээн зарласан явдал эргэлзээ төрүүлэх шалтгаан болжээ. Розвелийн хэргийг армиас гадна Америкийн аудитын зөвлөл судлаж, батлан хамгаалах яамны тухайн үеийн удирдлагын захирамж, дотоод холбооны мэдээлэл зэрэг төрөл бүрийн баримтыг шалгасан боловч нисдэг тавагний үлдэгдэл болон харийнхны талаархи ямар нэгэн баримт нотлогоо олоогүйг нотложээ. Тус байгууллага нь парламент болон түүний гишүүдийн хүсэлтээр засгийн газрын бүхий л байгууллагын дотоод баримт бичигт нэвтэрч, төсвийн зарцуулалтын талаархи бүхий л мэдээллийг шалгах өндөр эрх мэдэл бүхий байгууллага юм.

Америкийн харийнхны түүхэнд тохиолдсон хамгийн том үйл явдал Розвелийн хэрэг нь армийн нууц төслөөс үүдэн янз бүрийн эргэлзээ, таамаглал, гэрчийн андуурсан нотлогооноос үүдсэн орчин үеийн домог мэт зүйл явдал байв. Гэвч шинэ зуун эхэлснээс хойш америкт сансрын нисгэгчид, чөлөөнд гарсан армийн төлөөлөгчид, улс төрчид зэрэг нийгмийн янз бүрийн төлөөлөл Розвелийн хэргээс авахуулаад харь гаригийн оюун ухаант амьтны тухай мэдэж буй бүхий л мэдээллээ ил болгохыг засгийн газраас шаардсаар байна. Хэрэг явдлаас хойш 70 жил өнгөрсөн ч засгийн газартаа эргэлзэх байдал үргэлжилсээр байна. Нисдэг тавагний судалгаагаар мэргэшсэн профессор Голдберг энэ байдлыг "америкийн засаг захиргаа ард түмнээс үнэнг нууж, хуурч, зөвхөн цөөн хэдэн бүлэг хүмүүсийн төлөө ажиллаж байна гэсэн эргэлзээ оршсоор байгaa, ард түмэн төр засагтаа илтгэл алдарсны илрэл" хэмээн дүгнэжээ.

Нисдэг тавагны домог төр засгийн худал хуурмагтай ёс мэт дагалдах болов. Ямар нэгэн бүс нутаг, улс үндэстний хувьд уламжлан ирсэн домог яриа нийгмийн сэтгэлзүйг тогтворжуулах нөлөө үзүүлдэг. Тухайлбал европт олон мянган жилийн түүхтэй эртний грек, ромын домог чухал нөлөөтэй. Харин үүсэн бий болоод 250 жил ч болоогүй америкийн залуу нийгэмд ийм нууцлаг домог байхгүй байв. Нөгөө талаас техник технологийн өндөр хөгжил бүхий америкчуудын хувьд ямар нэгэн сүнс сүүдэр бус, техник хөлөглөсөн харийн хүн хүрэлцэн ирэх нь илүү итгэл үнэмшил төрүүлж, хүлээж авахад амар байв. Америкийн нийгэм өөрийн гэсэн нууцлаг домог яриаг 70-аад жилийн өмнөөс бүтээж эхэлсэн боловч тэр нь төр засагтаа үл итгэх байдлыг дэвэргэж, нийгмийн сэтгэлзүйг төр засгийн эсрэг чиглүүлэхэд нөлөөлөх болсон байна.

эх сурвалж; NHK

дэлгэрэнгүй

Шинэ "Их мөхөл"-ийн ирмэгт

Дэлхийн амьдралын түүхэнд 5 удаа тохиолдсон төсөөлөхийн аргагүй үйл явдал бол "Их мөхөл" юм. Их мөхлийн үед амьтны олон төрөл зүйл богино хугацаанд устаж мөхөж байв. Өнөөдөр эрдэмтэд 2 томоохон их мөхлийн нууцыг тайлаад байгаа бол зарим нь биднийг шинэ их мөхлийн ирмэгт тулаад байгааг анхааруулж байна. 65 сая жилийн өмнө тэнгэрт ч, газарт, ч далайд ч ноёрхож байсан үлэг гүрвэлүүд нэгэн зэрэг мөхсөн гэдэг. Тэгвэл энэ их мөхлийн нууцыг тайлах түлхүүр Италийн төв хэсгийн Губбио хотоос анх олджээ. 1970-аад оны үед америкийн палентологич Волтер Алверас тус хотын ойролцоох шохойн чулуун давхаргаас чухал олдворуудыг илрүүлсэн байна. Эрт цагт далайн ёроол байсан хад чулуун дундах давхаргын доод хэсэгт фораминифер (foraminifer) хэмээх далайн планктоны үлдэгдэл их хэмжээгээр агуулагдаж байв. Харин түүний дээд талын шавар болон шохойн чулуун давхаргаас ийм төрлийн үлдвэр огт олдоогүй нь тэдгээрийг нэгэн цагт бараг бүрэн мөхсөнийг илтгэжээ.

Судалгаагаар планктоны мөхөл 66 сая жилийн өмнө тохиосон нь тодорхой болж, адил төрлийн олдвор 1500 км алслагдсан Испаниас ч бас олдов. Атлантын далайн эргийн ил гарсан чулуулаг планктон мөхсөний ул мөр бүхий судлыг агуулж байв. "K-Pg судал (K–Pg boundary)" хэмээн нэрлэгдэх болсон энэхүү судал үлэг гүрвэл амьдарч байсан Мезозойн эрин (мөлхөгчдийн) болон Сенозойн (сүүн тэжээлтний ) эринг тусгаарлаж байв. Сүүлд K-Pg судал дэлхийн олон газраас олдож, тухайн үед амьтан ургамлын хоол тэжээлийн гинжин хэлхээний суурь болох планктонг, олон төрөл зүйлийн амьтны хамт устгасан их мөхөл дэлхийг бүрэн хамарч байсныг нотлов. K-Pg судлын нууцыг тайлахаар Алверас өөрийн эцэг, нобелийн шагналт физикч Руй Алеврасаас тусламж хүсчээ.

Луй Алверас дэлхийд тэр болгон олддоггүй иридий K-Pg судалд их хэмжээгээр агуулагдаж байгааг тогтоосон байна. Уг бодис дэлхийн ойр орчимд эргэлдэж буй бага гаригуудын бүтцэд ордог тул 66 сая жилийн өмнө дэлхийг бага гариг мөргөсөн хэмээн таамаглажээ. Тэрээр дэлхийн олон газраас илрүүлсэн K-Pg судлын иридийн агууламжийг хэмжиж, бага гаригийн хэмжээг тооцоолж үзэхэд хэмжээ нь 10 км, жин нь хэдэн их наяд тоннд хүрч байв. Ийм хэмжээний бага гариг дэлхийтэй харьцуулахад өчүүхэн жижиг боловч цагт 80000 км хурдаар дэлхийг мөргөвөл 200 км диаметртэй тогоо үүсгэж, их хэмжээний энерги ялгаруулна. Улайстал халсан хад чулуу сансарын орон зай хүртэл шидэгдэж, их хэмжээжээр дэлхийн хаа сайгүй эргэн унана. Жижиг хэмжээний тоосонцор нарны гэрлийг хэдэн жилийн турш хаах тул дэлхийн амьтан ургамлын ихэнхийг мөхөөнө хэмээн эцэг хүү Алверас таамаглажээ. Гэвч мөргөлдөөнөөс үүссэн тогоо дэлхийн хаанаас ч олдсонгүй.

Тогооноос гадна үнэмшил төрүүлэхүйц нотлогоо нь мөргөлтөөр тархсан чулуулаг юм. Ийм чулуулаг буюу мөргөлдөлтийн ул мөр хэд хэдэн газрын K-Pg судлаас олджээ. Эдгээрийн дундаас зөвхөн хүчтэй дэлбэрэлтийн бүст л илрэх доргисон кварц (shocked quartz) америкийн Тексас мужийн Бразос голоос олдов. Мөн 1980-аад онд палентологич Алан Хилдэрбранд тухайн бүс нутагт үл байх чулуунуудыг илрүүлэв. Эдгээр нь цунамигаар тээвэрлэгдэн ирсэн байх магадлал өндөр юм. Мексикийн булангаас 300 км зай бүхий Бразос голын бүс нутаг 66 сая жилийн өмнө далайн ёроол байжээ. Хилдэрбранд бага гариг мөргөсөн цэгийг мексикийн булан орчимд байгаа хэмээн таамаглаж, нефтийн хайгуулын зургаас далайн ёроол дахь аварга тогоо мэт зүйлийг 1990 онд илрүүлжээ. Тогоог юкатаний хойгийн ойролцоох тосгоны нэрээр Чиксулубын тогоо хэмээн нэрлэв. Ийнхүү бага гаригийн мөргөлдөөний хөдлөшгүй баталгаа болж, хэмжээ нь Луй Алверасын тооцоолсонтой таарав. Гэвч цорын ганц бага гариг хэрхэн их мөхөлд хүргэсэн нь эргэлзээ төрүүлнэ.

Америкийн төв хэсгийн Хэлкрийк хэмээх газрын давхаргад үлэг гүрвэлийн  болон түүний дараагийн үеийн олдворууд их хэмжээгээр агуулагддаг. Эртний амьтан ургамал судлаач Кирк Жонсоны судалгаагаар тус нутагт теранозавр болон бусад 20 гаруй төрлийн үлэг гүрвэл амьдарч байсан бол K-Pg судлын дараах цаг үед бүрэн мөхсөнийг тогтоожээ. K-Pg судлаас дээших давхаргад ямар ч үлэг гүрвэлийн үлдэгдэл олдоогүйгээр барахгүй нийт амьтны 60 хувь устсаныг тогтоосон байна. Бага гаригийн мөргөлдөөний үр дагавар эцэг хүү Алверасын таамагласнаас илүү өргөн байв. Мөргөлдөлтийн цэгээс 1000 км тойрог доторхи амьтад хормын төдийд үхэж үрэгджээ. Улайссан чулуулгууд мөндөр мэт унаж их хэмжээний түймэр үүсгэв. K-Pg судалд агуулагдах тортог түймэр дэлхийг бараг бүрэн бүрхэснийг харуулжээ. Утаа тортог нарны гэрлийг хэдэн жилийн турш хааж, мөргөлдөөнөөс үүссэн хий озоны давхаргыг сүйтгэснээр хорт хэт ягаан туяа дэлхийн гадаргад орж ирэв. Ийнхүү 150 сая жил үргэлжилсэн үлэг гүрвэлийн эрин үе төгсчээ. Америкийн Баррингерийн тогоо мэтийн солир, бага гаригийн мөргөлдөөний ул мөр дэлхийн хаа сайгүй бий боловч тэдгээр нь бусад их мөхөлтэй холбоогүйг тогтоосон байна.

Үлэг гүрвэлийн үеэс өмнөх үеийн 4 их мөхлийн хамгийн их сүйрэл авчирсан нь 250 сая жилийн өмнө тохиожээ. Тухайн үеийн дэлхийн газрын зураг одоогийнхоос өөр, Пангеа хэмээх ганц том эх газраас бүрдэж, хуурай газарт горгонопс, дийктодон хэмээх эхэн үеийн сүүн тэжээлт амьтад, далайд хелиокорпион хэмээх аварга загас хэлбэрийн амьтад тархаж байв. Пермийн галавыг төгсгөсөн уг үйл явдал дэлхийн амьтан ургамлын 90 хувийг мөхөөжээ. Харин уг их мөхлийн ул мөр өмнөд хятадын нутгаас их хэмжээгээр олдож, чулуулаг нүүрстөрөгчийн агууламж өндөр, далайн ус хүчилтөрөгчөөр дутагдаж, хүчиллэг өндөр байсныг тодорхойлсон байна. Мөн галт уулын лаваас үүсч, цаг хугацааны нарийн хэмжилт хийх боломж олгодог цирконыг илрүүлэн их мөхөл 250 сая жилийн өмнө тохиосныг тогтоожээ. Нарийвчилсан судалгаагаар их мөхлийн шалтгаан өнөөгийн сибирийн нутагт галт уулын аварга дэлбэрэлт болж, АНУ-ын газар нутагтай тэнцэх хэмжээний газар нутаг лаваар бүрхэгдсэнээс үүдэлтэй байв. Дэлбэрэлтээр их хэмжээний нүүрстөрөгчийн хий агаарт тархаж, агаар хэмийг нэмэгдүүлжээ. Улмаар далайн урсгал удааширч, усны хүчиллэг чанар нэмэгдэв. Ийм нөхцөлд дун хясаа хэлбэрийн амьтад яс болон хальс үүсгэж чадахгүйд хүрнэ. Далайд ч хуурай газарт ч ихэнх амьтад цаг уурын огцом өөрчлөлтөд дасан зохицож амжилгүй мөхнө.

Одоогоор тодорхой болоод байгаа 2 их мөхлийн шалтгаан хэдийгээр өөр өөр боловч хүрээлэн байгаа орчны өөрчлөлт богино хугацаанд дэлхийг хамарвал амьдралыг зайлшгүй их мөхлийн эрсдэлд оруулдагийг нотлон харуулав. Өнөөгийн дэлхийг сүүн тэжээлтэн ноёрхсон олон төрөл зүйлийн амьдралын алтан үе гэхэд хилсдэхгүй. Дэлхийн түүхэнд тохиолдсон өмнөх 5 удаагийн их мөхөл магадгүй эрт баларын үзэгдэл, эсвэл өөр гаригт тохиосон мэт сонсогдож магадгүй. Гэвч биднийг шинэ их мөхлийн ирмэгт тулаад байгааг зарим эрдэмтэд анхааруулж байна. Энэхүү шинэ их мөхлийн шалтгаан нь хүмүүс бид байна. Хүн өнөөдөр дэлхийг сүйтгэгч болон хувирч нийт хуурай газрын 40%-ийг нэгэнт өөрчилжээ. Бид амьтны төрөл зүйлийг тэтгэх ойг их хэмжээгээр сүйтгэж, бусад бүс нутагт ч амьдрах орон зайг нь үгүй хийсээр байна. 70 жилийн өмнө африкийн талд 400 мянган арслан амьдарч байсан бол өнөөдөр 30 мянга болтлоо цөөрч, амьдрах газар нь тусгаарлагдах болов. Хүн өнөөдөр өмнөх их мөхлүүдтэй дүйцэх хэмжээгээр цаг уурыг өөрчилж, сүүлийн 100 жилийн хугацаанд ялгаруулсан нүүрсхүчлийн хийн сөрөг нөлөө сибирийн аварга дэлбэрэлтээс дутахааргүй хэмжээнд хүрчээ.

Шинэ их мөхлийн шинж тэмдэг цөөнгүй газраас илэрч эхэлж байна. Америкийн Еллоустоун үндэсний хүрээлэн их хэмжээний онгон байгалийг хамарч, 60 гаруй зүйлийн сүүн тэжээлтэн амьтадыг хамгаалж байна. Тэдний нэг саарал баавгайн тоо толгой нэгэн цагт 150 хүрч байсан бол одоо 600 болов. Гэвч дахин хорогдож, мөхөх аюул тулгараад байна. Саарал баавгайн үндсэн тэжээл болох америк царсан ой хатаж, 20-30 жилийн доор устах нөхцөл үүсэв. Цаг уурын дулаарлын нөлөөгөөр холтосны цохны тархалт их хэмжээгээр нэмэгдэж, царсан ойг идэж устгах болов. 21-р зууны төгсгөл гэхэд дэлхийн агаарын дундаж температур 5 хэмээр нэмэгдэх төлөвтэй байгаа нь Пермийн галавын төгсгөлтэй тун адил нөхцөл юм. Дэлхийн цаг уур хэдхэн хэмээр дулаарахад төсөөлөхийн аргагүй нөлөө үзүүлж байна. Калифорнийн эрэг орчим нүүрстөрөгч далайн усанд шингэх явц нэмэгдэж, дун хэлбэрийн амьтадад нөлөөлөх болов. Хойд америкийн эрэг орчимд адил төрлийн зарим амьтад устаж эхлээд байна. 2070-аад он гэхэд далайн ёроолын бүх шүрэн ой устана хэмээн таамаглаж буй. Хэрэв тэгвэл загасны төрөл зүйлийн 25 хувь устаж, загас агнуурын хэмжээ 10%-иар буурна.

Эртний амьтан ургамал судлаач Антони Барновский их мөхлийн үед мөхсөн амьтадыг өнөөгийн устах магадлалтай амьтадтай харьцуулан судлаж байна. Түүний судалгаагаар амьтадын мөхлийн хурд 12 дахин нэмэгджээ. Өнөөдөр сүүн тэжээлтэн амьтадын 1/4, загас болон шавьжны 1/5 мөхлийн ирмэгт тулаад байгаа бөгөөд хэрэв амьтадын мөхөл 20-р зууныхтай адил хурдаар үргэлжилвэл дэлхийн амьтадын 75% нь 200-хан жилийн дотор мөхөж устах ажээ. Хэрэв хүн төрөлхтөн байгаль орчинг сүйтгэсэн хэвээр байвал 6 дахь их мөхөл зайлшгүй зүйл болоод байна. Хэдийгээр өнөөдөр бидний хийж чадах зүйл хязгаарлагдмал байгаа ч шинэ их мөхөл ирэх эсэхийг зөвхөн бид л шийдэж чадах билээ.

эх сурвалж;  "Mass Extinction: Life at the Brink"

дэлгэрэнгүй

Таталцлын долгионыг хэрхэн нээв

Эйнштейн харьцангуйн ерөнхий онолд тулгуурлан орон зай муруйж гэрлийн долгионыг хазайлгах таталцлын линз, таталцлаас үүдэн цаг хугацаа удаашрах зэрэг олон үзэгдлийг онолын хүрээнд урьдчилан таамагласан гэдэг бөгөөд эдгээр нь хойч үедээ үлдээсэн гэрийн даалгавар байсан юм. Эдгээрээс бодит ажиглалтаар нотлогдоогүй байсан сүүлчийн таамаглал нь таталцлын долгион бөгөөд яг 100 жилийн дараа АНУ-ын эрдэмтэд илрүүлэн Эйнштэйний сүүлчийн даалгаврыг биелүүлэв. Таталцлын долгион нь орон зай цаг хугацааны муруйлт долгион хэлбэрээр тархах үзэгдэл юм. Эйнштейн орон зайг уян хатан бөгөөд тасралтгүй шинж чанартай байна хэмээн тодорхойлжээ. Энд уян хатан шинж чанарыг пүршээр төлөөлүүлэн ойлгож болно.

Пүршин дээрх хавтгайд хүнд биет тавих үед пүрш агшина. Харин биетийг авах үед пүрш сунаж агших үзэгдэл тодорхой хугацаанд давтагдан явагдана. Пүршин дээр байрласан хоорондоо холбоотой олон хавтгайн аль нэгэн дээр байх хүнд биетийг авах үед тухайн пүршний агшилт суналтын хөдөлгөөн бусдад дамжих буюу долгион хэлбэрээр бусад хавтгайнуудад тархана. Энэ нь орон зайн тасралтгүй шинж чанарын илрэл юм. Пүрш бүхий олон хавтгайд дамжих долгион нь усанд чулуу шидэхэд үүсдэг давалгаатай төстэй. Таталцлын долгионыг үүгээр төсөөлөн хялбар ойлгож болно.

Эрдэмтэд таталцлын долгионы хэлбэрийг харьцангуйн ерөнхий онолд тулгуурласан тооцоогоор тодорхойлжээ. Сансар огторгуйд их хэмжээний таталцлын долгион үүсгэх 3 үндсэн эх үүсвэр бий. Үүнд, 1. Аварга одны мөхөхийн өмнөх дэлбэрэлт буюу нэн шинэ одны дэлбэрэлт. Дэлбэрэлтийн үед таталцлын маш хүчтэй долгион огцом тархаж, богионо хугацаанд замхардаг.   2. Хос нейтрон од нэгдэх. Нейтрон од нь хөнгөн жинтэй тул нэгдэхийн өмнө нэгнээ тойрон эргэх хөдөлгөөнийг олон дахин давтаж тэр хэмжээгээр таталцын долгион урт хугацаанд тархана. 3. Хар нүхний нэгдэл. Хар нүх нь маш хүнд учир хэдхэн удаа нэгнээ тойрон эргэж, их хэмжээний таталцын долгионыг үүсгэнэ.

Нэн шинэ одны дэлбэрэлтээс үүсэх татацлын долгион

Хос нейтрон одны нэгдлээс үүсэх таталцлын долгион

Хар нүхний нэгдлээс үүсэх таталцлын долгион

Сансар огторгуйн эдгээр үзэгдлүүд тэр бүр тохиогоод байдаггүй нь таталцлын долгионы илрүүлэхэд хүндрэл учруулж байв. Тухайлбал 100 мянган гэрлийн жилийн урт бүхий манай галактикт хос нейтрон одны нэгдэл 100 мянган жилд ганц удаа тохионо. Иймд жилийн хугацаанд хэдхэн удаа таталцлын долгионыг илрүүлэхийн тулд 700 сая гэрлийн жилийн зайд, 100 мянган галактикийг ажиглах хэмжээний дуран авай бүтээх шаардлагатай хэмээн эрдэмтэд тооцоолж байв. Нөгөө талаас дэлхийд хүрч ирэх долгионы хэмжээ өчүүхэн бага буюу 1 м хэмжээ бүхий орон зайн агшилт суналтын хэмжээ 10^-23 м хэмжээтэй байна. Үүнийг нар дэлхийн хоорондын 150 сая км зайд авч үзвэл дөнгөж 1 ш атомын хэмжээтэй байна.

Бараг хэмжих боломжгүй гэгдэж байсан таталцлын долгионыг хэмжиж чадсан төхөөрөмж нь Лайго (LIGO) юм. АНУ-ын Вашингтон болон Лузиана мужид байрлах хоёр ажиглалтын төхөөрөмж нь тэгш өнцөгт хэлбэрээр байрласан тунел хэлбэрийн вакум хоолой юм. Төхөөрөмжөөс харвасан лазерийн гэрэл хоёр хуваагдаж хос хоолойгоор илгээгдэнэ. Хос хоолойн төгсгөлд байрлах толинд ойсон лазерийн гэрэл буцаж ойж, хоолойн уулзварт ирэх үед нэгдэж нэгнээ уусгана. Харин таталцлын долгион ирэх үед түүний нөлөөгөөр хоолойнуудын нэг нь агшиж нөгөө нь сунах тул лазерийн хоёр долгионд бага зэргийн зөрүү гарч хэлбэлзэл маягаар бүртгэгдэнэ.

Лайго төхөөрөмжийн зарчим

Лайго төхөөрөмжийг 15 жилийн өмнөөс ажиллуулж эхэлсэн боловч эхний 8 жилийн хугацаанд ямар ч долгион бүртгэж авч чадаагүй байна. Шалтгаан нь төхөөрөмжийн хүчин чадал харьцангуй бага буюу 150 жилд нэг удаа ажиглагдах томоохон долгионыг л бүртгэх авахуйц нарийвчлалтай байв. Иймд 7 жил үргэлжилсэн сайжруулалтын ажил хийж, төхөөрөмжийг өнгөрөгч оны 9 сарын 12-нд ажиллагаанд залгажээ. Тэгтэл дөнгөж 2 хоногийн дараа шинжлэх ухааны түүхэнд анх удаа таталцлын долгионыг бүртгэж чадсан байна. 9 сарын 14-ний 9 цаг 50 минут 45 секундэд таталцлын долгион байж болох хэлбэлзэл Лузиана дахь төхөөрөмжид бүртгэгдэв. Энэ тохиолдолд бусад төрлийн долгион, чичирхийлэл байх магадлал тун өндөр байна.

Гэвч 0.007 секундын дараа 3000 км зайтай Вашингтон мужид байрлах төхөөрөмжид төстэй хэлбэлзэл бүртгэгджээ. Хос төхөөрөмжид бүртгэгдсэн хэлбэлзлийг давхцуулж үзтэл яв цав таарсан байна. Бүртгэгдсэн хэлбэлзлийн үргэлжилсэн хугацаа дөнгөж 0.2 секунд байв. Хос төхөөрөмжид адил төстэй мэдээлэл бүртгэгдэх нь магадлалын хувьд 200 мянган жилд ганц байна. Нөгөө талаас хэлбэлзэл харьцангуйн ерөнхий онолоос тооцоолон үүсгэсэн графиктай бараг давхцав. Мөн орчны дуу чимээ, газрын чичирхийлэл, соронзон болон цахилгаан соронзон орны хэлбэлзэл зэрэг ойролцоогоор 100 мянга гаруй төрлийн өгөгдлийг тооцож, тэдгээрийг харьцуулан шалгасны эцэст таталцлын долгион мөн гэдгийг нотлон анх илрүүлснээс хойш 5 сарын дараа танилцуулав. Төхөөрөмжийн өртөг ойролцоогоор 1 тэрбум долларт хүрсэн бол судалгаанд нийт 1000 гаруй эрдэмтэн ажиллажээ.

Таталцлын долгионы бодит хэмжилт

Таталцлын долгионы хэмжилтийн графикаас хар нүхнүүд нэгдэхийн өмнөх хэсэгт дабл ю (W) хэлбэрийн хэлбэлзлийг ажиглаж болно. Энэ нь нэг бүтэн эргэлтийг харуулна. Өөрөөр хэлбэл хоёр хар нүх 0.2 секундийн хугацаанд 4 удаа нэгнээ тойрон эргэсний дараа нэгджээ. Эндээс нэгдэхийн өмнөх эргэлтийн хурд гэрлийн хурдны хагаст хүрч байсныг тооцоолов. Ийнхүү асар хүнд жин бүхий хоёр хар нүх богино хугацаанд нэгнээ тойрон эргэж нэгдэх үед их хэмжээний энерги ялгаруулж, таталцлын долгионыг үүсгэсэн байна.

Орчин үед эрдэмтэд сүүлийн үеийн супер компьютерийн тусламжтайгаар хар нүхний нэгдэх явц, тэдгээрээс ялгарах таталцлын долгионы хэлбэрийг тооцоолох боломжтой болжээ. Энэ удаад 1 нарны жингээс 99 нарны жин бүхий хар нүхний нэгдэх нийт 5000 хувилбарын тооцооны үр дүнг хэмжилтийн дүнтэй харьцуулан нарнаас 29 болон 36 дахин хүнд хар нүхнүүд нэгдэж нарнаас 62 дахин хүнд хар нүх үүссэн болохыг болохыг тогтоожээ. Нэгэнт хар нүхний массыг тогтоосон бол нэгдэх үеийн таталцлын долгионы хүчийг тооцоолох боломжтой. Уг хэмжээг дэлхийд хэмжсэн долгионы утгатай харьцуулан хар нүхнүүдийн байрлал хэр хол байгааг тогтооно. Энэ удаад тооцоогоор 1.3 тэрбум гэрлийн жилийн зайд байгаа нь тогтоогджээ.

Ийнхүү 1.3 тэрбум гэрлийн жилийн зайд байрлах хар нүхнүүд нэгдэх явцад үүссэн таталцлын долгион 1.3 тэрбум гэрлийн жилийн дараа дэлхийд ирэв. Энэ үед дэлхийн орчмын орон зай атомыг 10 мянга хуваасны нэгтэй тэнцэх хэмжээгээр агшиж сунав. Нэгдэхийн өмнөх хар нүхнүүдийн нийлбэр жин 65 нарны хэмжээтэй бол үүссэн хар нүхний жин 62 нартай адил  байгаа нь 3 нартай тэнцэх жин энерги болон цацарч, асар хүчтэй таталцлын долгионыг үүсгэснийг харуулна. Ийнхүү өмнө нь шууд бусаар батлагдаж байсан хар нүх оршин байгааг нотлов. Хар нүхнүүд нэгнийхээ татах хүчинд татагдан, эргэлдэж нэгддэг болохыг нотлов. Хар нүхнүүд нэгдэх үед таталцлын долгион үүсдэг болохыг нотлов.

Ирэх 3 сараас Япон улсад таталцлын долгионыг хүлээн авах Кагра төхөөрөмж ашиглалатд орох гэж байна. Уг төхөөрөмж газар дор байрлах тул долгион мэдрэх нарийвчлал 100 дахин нэмэгдэнэ. Мөн энэ оноос Итали, Герман, Энэтхэг, Австрали, Америк, Японы төхөөрөмжүүдийг нэгдсэн байдлаар ажиллуулж, таталцлын долгионыг илүү нарийн бүртгэхээс гадна хаанаас үүссэн болохыг (байрлалыг) тогтоох боломжтой болно. Өнгөрөгч оны 12 сард европын холбооны судалгааны байгууллагын хөөргөсөн ESA төхөөрөмж хөндлөнгийн ямар ч чичиргээний нөлөөлөл үгүй сансарт таталцлын долгионыг найдвартай барьж авах боломжийг бүрдүүлж байна.

Орчлон ертөнц үүссэнээс хойших 380 мянган жилд орчлон хэтэрхий халуун байсан учир гэрэл тархаж чадаагүй гэдэг. Иймд бид орчлонгийн эхэн үеийн төрхийг гэрэл буюу цахилгаан соронзон долгионоор харах боломжгүй. Тэгвэл аливаа биетийг нэвтлэх чадвартай таталцлын долгион, эсвэл ньютрино бөөм л энэ чиглэлд найдвар төрүүлж буй. Шинжлэх ухаан таталцлын долгионыг нээснээр "таталцлын долгионы одон орон" хэмээх судалгааны шинэ салбар үүд хаалгаа нээв. Энэ салбарын судалгааны эцсийн зорилго нь одоогоор тодорхойгүй байгаа орчлонгийн үүсэл болон түүний эхэн үеийн нууцыг тайлахад чиглэж байна.

эх сурвалж; NHK

дэлгэрэнгүй

Паранормал үзэгдлийг судлах нь

АНУ-ын Вашингтон мужид амьдрах Саманто охин 3 настайдаа өмнөх амьдралынхаа тухай ярьж эхэлжээ. Тэр гэр бүлээрээ баярт оролцоод буцах замдаа аав нь нас барчихлаа хэмээн гэнэт орилсон байна. Түүний яригаар өмнөх амьдралд нь Манатида гэдэг байсан, мөн дүүтэй байсан гэх мэтчилэн ярьжээ. Бага насны хүүхдүүд өмнөх амьдралынхаа тухай ярих үзэгдлийг Виржина их сургуулийн сэтгэц судлаач эрдэмтэн Жим Такер судлаж байна. Тэрээр ийм үзэгдлийн 2500 гаруй тохиолдлын мэдээллийг дэлхийн олон орноос цуглуулж хэд хэдэн нийтлэг төрх байгааг илрүүлсэн байна. Ихэнх нь бага насандаа буюу 3 настайгаас ярьж эхлэн 6-7 насны үед ярихаа больдог. Тэгвэл Корнелийн их сургуулийн сэтгэц судлаач Стивен Сэси уг үзэгдлийг хүүхдийн ой санамжийн механизмаар тайлбарлаж байна. Тэрээр хүүхдийн ой санамжид хамаарах сонирхолтой туршилт хийж байна. Туршилтын хүрээнд тухайн хүүхдэд тохиолдоогүй явдлын тухай асууна. Эхний үед мэдээж өөрт тохиолдоогүй зүйлийг эсэргүүцнэ. Харин дахин дахин асуух үед хариулт өөрчлөгдөж, эцэст нь өөрт тохиолдсон мэт ярьж эхэлдэг. Хүүхэд төрснөөс хойших 2 жилийн хугацаанд тодорхой ой санамжгүй үе (childhood amnesia)-ийг туулдаг. Ойролцоогоор 2 жилийн дараагаас бага багаар ой дурсамж бүрэлдэж эхлэнэ. Энэ үед яг адил зүйлийг давтан сонсгоход өөрт тохиолдсон мэтээр тогтоодог. Эцэг эхчүүд хүүхэддээ ямар түүх ярьж өгснөө ихэнхдээ мартдагаас өөрсдөөс нь сонссон түүхийг эргээд ярихад гайхах нь олон. Мөн телевизор зэргээс авсан мэдээллүүд өөрт нь тохиосон мэтээр дурсамжид нь хадгалагддаг.

Бага насны хүүхдийн өмнөх амьдралын тухай ярих үзэгдлийн дийлэнх тохиолдолд хүүхдийн энэхүү онцлог (хуурмаг) ой дурсамжаар бүрэн тайлбарлагдаж байна. Гэвч хуурмаг ой дурсамжаар тайлбарлаж үл болох тохиолдол цөөнгүй бий. Оклахама мужид амьдрах Райан хүү 8 нас хүртлээ өмнөх амьдралынхаа тухай ярьжээ. Анх ярьж эхлэхэд хүүхдийн гэнэн яриа биз хэмээн ээж нь тоогоогүй боловч зарим үед шөнө орой болтол давтан ярьж өмнөх гэртээ харимаар байна хэмээн уйлж гуйх болжээ. Санаа зовсон ээжийнх нь үгээр аав нь хүүгийхээ яриаг нэг бүрчлэн тэмдэглэх болсон байна. Хүүгий яриагаар бол өмнөх амьдралдаа Нью-Йоркт бүжиглэдэг байсан, Холливудад байсан, өөрийн гэсэн офис эрхэлдэг байсан гэжээ. Нэгэн удаа холливудын тухай ном уншиж байсан хүү би өөрийгөө олчихлоо гэсэн байна. Номонд хар цагаан киноны туслах дүрийн жүжигчний зураг байв. Хүүгийн ээж учрыг олохоор профессор Такерт ханджээ. Такер хагас жилийн дараа холливудын номын сангаас 1964 онд нас барсан Марти Мартин хэмээх нэрд гараагүй жүжигчний тухай баримтыг олж, Райан хүүгээс түрүүлэн төрөл садантай нь уулсан байна. Хүүгийн ярьсан 68 зүйлийн 54 нь жүжигчний амьдралтай яв цав таарчээ. Хүүхдийн хуурмаг ой дурсамжаар тайлбарлаж үл чадах иймэрхүү тохиолдолд дэлхий даяар 44 бүртгэгдээд байна.

Райан хүү

Вашингтоны их сургуулийн анагаах ухааны сургуулийн тархи мэдрэл судлаач Риана Стандиш хүний тархины хооронд телепортацийн адил холбоос байгаа эсэхийг шинжлэх ухааны аргачлалаар судлаж байна. Тэрээр туршилтад гэр бүлийн болон дотно найз хүмүүсийг хамруулж, хос оролцогчийн нэгт харанхуй өрөөнд байрлах дэлгэц дээр анивчих цэгүүдийг тодорхой давтамжтайгаар харуулах замаар тархинд нь хүчтэй цочрол өгөв. Хосын нөгөө нэгний тархины идэвхжлийг fMRI төхөөрөмжөөр бүртгэнэ. Туршилтын үед хос хоёр нэгнийхээ тухай бодож байхыг зөвлөжээ. Төхөөрөмжид байгаа хосын нэг нөгөөд нь яг хэдийд дүрслэл үзүүлж байгааг мэдэхгүй. Сонирхолтой нь туршилтын үед хосын нэгт дүрслэл үзүүлэх тохиолдолд бүрт нөгөөгийнх нь тархины идэвхжил буурч байв. Үүнд төхөөрөмжид байрлаж, дүрслэл үзээгүй тул харааны ямар нэгэн мэдээлэл авах боломжгүй ч оролцогчийн тархины харааны мэдрэлийн хэсэгт өөрчлөлт гарчээ. Ажиглагдсан үзэгдэл тохиолдлын чанартай байж болох учир оролцогчдыг сольж туршилтыг давтан явуулахад адил үр дүн гарав. Туршилтыг өөр 4 хост давтан явуулахад мөн адил үр дүн гарчээ. Хосын нэгт дүрслэл үзүүлж, тархины харааны мэдрэлийн хэсэгт цочрол үүсгэхэд нөгөөгийнх нь тархины адил хэсэгт идэвхжил өөрчлөгдөж байв. Мөн тархины идэвжхил буурах хугацаа дүрслэл үзүүлэх давтамжтай таарч байв. Судалгаа дөнгөж эхлэлийн шатанд байгаа боловч хүмүүсийн тархины хооронд мэдээлэл дамжуулах ямар нэгэн хэлбэр байж магадгүйг харуулав.

босоо тэнхлэг - тархины идэвхжил, хэвтээ тэнхлэг - хугацаа (минут),
муруй шугам - нэг оролцогчийн тархины идэвхжил, босоо багана - нөгөө оролцогчид дүрслэл үзүүлсэн хугацаа

Шинжлэх ухааны олон төрлийн судалгаанд ашиглагдах санамсаргүй тоо үүсгэгч (СТҮ) хэмээх төхөөрөмж бий. Энэ нь эгэл бөөмийн зарчимд тулгуурлан 1 болон 0 хэмээх тоог санамсаргүй байдлаар үүсгэх электрон төхөөрөмж бөгөөд 1 ба 0 үүсгэх магадлал 50, 50% байхаар тун нарийн тохируулагдсан. Түүний хэлхээнд эгэл бөөмийн хөдөлгөөнийг саатуулах хана мэт зүйл бий. Бөөм ханыг зарим үед нэвтлэн 1, зарим үед мөргөн буцаж ойсноор 0 дохиолол өгөгдөнө. Мөн электрон хэлхээг цахилгаан соронзон долгионоос тусгаарлах материалаар бүрсэн тул гадна орчны ямар нэгэн нөлөөллөөс бүрэн хамгаалагдсан байна. Гэвч энэхүү нарийн төхөөрөмжид хүний бодол санаа нөлөөлсөн байж болох тухай мэдээлэл 9 сарын 11-ний халдлага буюу Нью-Йоркийн худалдааны төвийн хоёр цамхаг дэлбэрсний дараа тархжээ. Дэлбэрэлтийн үед төхөөрөмжийн үүсгэсэн санамсаргүй тоонд их хэмжээний хэвийлт ажиглагдаж, дэлхий даяар байрлах адил төрлийн 40 төхөөрөмжид мөн адил үзэгдэл ажиглагдсан байв. Өгөгдлөөс үзвэл дэлбэрэлт болох хүртэл хэвийлт тогтмол байсан бол эхний онгоц дэлбэрсэн 8 цаг 46 минутаас эхлэн хэвийлт нэг тал руугаа огцом хазайжээ. Үүнийг зарим эрдэмтэд хүний бодол санаа электрон төхөөрөмжид нөлөөлсөн гэж үзсэн бол зарим нь гар утас болон телевизорийн хэрэглээ эрс нэмэгдсэнтэй холбоотой долгионоос үүдэлтэй хэмээн таамагласан байна.

босоо тэнхлэг - хэвийлт, хэвтээ тэнхлэг - өдөр,
хэвтээ цайвар шугам - ердийн үеийн хэвийлтийн дундаж утга

Тэгвэл судлаач Дийн Радин долгион үл хүрэх газар жил бүр зохион байгуулагдах үйл явдлын үед хүний бодол санаа СТҮ-д нөлөөлөх эсэхийг судлахаар шийджээ. Невада мужын цөлд 28 дахь удаагийн "шатаж буй хүн" (burning man) наадамд оролцохоор 70 мянган хүн цугласан байна. Аварга хүн дүрсийг шатаах талбайн эргэн тойронд 6 ш СТҮ-г байрлуулжээ. Аварга хүн дүрсийн гар аажим өргөгдөж, удалгүй бүх бие нь галаар бүрхэгдэх наадмын оргил үе ирэхэд баярлаж хөөрсөн 70 мянган хүний анхаарал нэгэн цэгт төвлөрчээ. 6 төхөөрөмжийн өгөгдлийг нэгтгэн дүгнэж үзвэл наадмын өмнөх өдөр онцын өөрчлөлт гараагүй байна. Харин хүн дүрсийг шатааж эхлэх оройн 9 цагаас эхлэн хэвийлт огцом нэмэгдсэн байв. Ердийн нөхцөлд ийм хэвийлт санамсаргүй байдлаар үүсэх магадлал 2 сая 300 мянгад нэг буюу бараг магадлал үгүйтэй адил бөгөөд цаг хугацааны хувьд наадмын оргил үетэй давхцаж байв. Гадны ямар нэгэн нөлөөнд авталгүй зөвхөн бөөмийн хөдөлгөөний чиглэлээр удирдагдах СТҮ-д хүний бодол санаа нөлөөлж байна хэмээх таамаглал эрдэмтэдийн анхаарлыг татаж эхэлж байна. Хүний тархи хоорондын мэдээлэл дамжих буюу адилсахтай төстэй үзэгдлийг орчин үеийн шинжлэх ухааны туршилтаар нотлоод байна. Энэ нь квантын орооцолдоон юм. Хүний бодол санаа эгэл бөөмийн зарчмаар ажиллах төхөөрөмжид нөлөөлж байгаа мэт үзэгдэл нь зарим талаар эгэл бөөмсийн хоорондын харилцан үйлчлэл буюу квант механикийн онолоор тайлбарлах боломжийг харуулна. Юутай ч ийм төрлийн судалгаа тайлах ёстой нууцыг өөр өнцгөөс харах боломжийг нээж, шинжлэх ухааныг урагшлуулахад дөхөм болж байна.

босоо тэнхлэг - хэвийлтийн зэрэг, хэвтээ тэнхлэг - хугацаа, 
шар муруй - өмнөх өдрийн хэмжилт, улаан муруй - наадмын өдрийн хэмжилт

эх сурвалж; NHK

дэлгэрэнгүй

Фэнгшүйн үнэн учир

Шинэ ажилд томилогдсон эмэгтэй А түрээсийн байр хөлслөн ганцаар амьдрах болжээ. Гэвч 2 сарын дараагаас ханиад хүрч, тодорхой шалтгаангүйгээр бие нь сульдах болов. Эмчид үзүүлвэл цагаан хэрэгслийн хачиг болон гэрийн тоосонцроос үүдэлтэй харшил хэмээн оношилжээ. Эмчийн зөвлөгөөний дагуу гэртээ тогтмол цэвэрлэгээ хийж, агааржуулалт хийсэн боловч бие нь сайжирсангүй. Хэдэн сарын дараа амьсгалын дутагдалд орж, түргэн тусламжаар эмнэлэгт хүргэгджээ. Нарийн мэргэжлийн эмчийн шинжилгээгээр хөгцнөөс үүдэлтэй уушигний үрэвсэл туссан байв. Эмнэлэгт хэвтэж байгаа А-г эргэж ирсэн ээж нь өрөөнийх нь зохион байгуулалт муугаас болсон юм бишүү гэжээ. Эмчилгээ дуусч гэртээ эргэж ирсэн А-д долоо хоногийн дараагаас өвчний шинж тэмдгүүд дахин илэрч эхэлжээ. Ээжийнхээ ярьсныг санаж, олж уншсан номонд хэрэв өрөөнийх нь хаалга, цонх нь нэг шулуунд байрладаг бол ажилдаа амжилт гаргахгүй, биедээ өвчин олох нь амархан байна гэсэн байв. А номын зөвлөгөөний дагуу өрөөний голд зөөврийн хана, хаалганыхаа ойролцоо улаан өнгийн чимэглэл тус тус байрлуулав. 1 сарын дараа өвчний шинж тэмдэг үгүй болж, бие нь бүрэн илааршсан байв.

Зүүн хойд зүг чөтгөрийн зүг тул хаалгыг тэр зүгт харуулан байрлуулж болохгүй. Урд талдаа цөөрөмтэй айлын гэрт мөнгө хуралдана. Үүдний ойролцоо толь тавибал муу зүйл гэрт орж ирэхгүй. Эдгээр нь 10-р зууны үед зүүн өмнөд хятадын нутагт үүссэн хий усны ухаан буюу фэнгшүйн ухаан юм. Фэнгшүй нь дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд болон баруун зүгээс ирэх дэлхийн энерги буюу хийн урсгал хүнд хэрхэн нөлөөлөхийг судлаж, түүнийг амьдрал ахуйдаа чадварлаг ашиглах, хүний аж амьдралыг цэцэглүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэсэн сургааль гэгдсээр иржээ. Фэнгшүйд хийн урсгалыг луугаар төлөөлүүлж ойлгодог. Хэрэв өрөөний зохион байгуулалтыг луугийн урсгалд тохируулан хийвэл түүний дагуулж ирэх сайн хийг хурааснаар аз жаргалтай амьдрана хэмээн сургадаг. Фэнгшүйн сургааль хүчтэй түгсэн Гонконгийн ихэнх орон сууцны барилгыг фэнгшүйн ухааныг баримтлан барьсан байдаг. Тухайлбал Гонконг Шанхай банкний барилгын 1-р давхарыг бүхэлд нь нийтийн зориулалттай зам болгон чөлөөлж шалыг аажим шилжих налуу бүхий давалгаа мэт хэлбэртэй хийжээ. Энэ нь луугийн урсгалд тохируулсан сайн хийг тогтоох хэлбэр юм. Харин жишээнд дурдаж буй А-ийн өвчин үнэхээр фэнгшүйн ачаар эдгэв үү?

Барилга байгууламжид үзүүлэх салхины нөлөөллийг судлаж буй профессор Дэгүчи А-гийн өвчний шалтгааныг дулаан уур амьсгалтай орнуудын сууцнуудад асуудал үүсгэж буй конденсациас үүдэлтэй хэмээн дүгнэж байна. Энэ нь агаар дахь усны уур буюу чийг хөрч, ус болон конденсацлагдах үзэгдэл юм. Конденсаци ихэвчлэн гал тогоо, угаалын өрөөнд явагддаг боловч усны уур металаас бусад бүх төрлийн материалд шингэх тул тавилгын ар тал, шүүгээний дото хана, булан зэрэг нүдэнд хялбар үл харагдах газруудад үүсдэг. Түүнд агаар дахь тоосонцор наалдах үед тоосонцрыг тэжээл болгон хэрэглэх хөгц үржих нөхцөл бүрддэг. Хөгц нь агаарт тархаж хүний биед харшил үүсгэнэ. Хөгцний харшлаас үүдэн хүний биед бронхит, дерматит зэрэг өвчин үүснэ. Харин харшлаас сэргийлэхийн тулд өрөөнд тогтмол салхилуулга хийж, хэт чийгшил үүсгэхгүй байх нь чухал.

А-гийн хувьд салхилуулга, цэвэрлэгээг тогтмол хийж байсан боловч эхний үед биеийн байдалд нь тодорхой нөлөө үзүүлээгүй. Иймд судлаачид хаалга, цонхны хооронд байрлуулсан зөөврийн хананы нөлөөллийг судлажээ. Нэг шулуунд байрлах өрөөны загварт агаарын урсгалын туршилт хийж үзэхэд хаалга цонхны хооронд агаарын шулуун урсгал явагдах боловч өрөөний булангуудын орчим дахь агаар хангалттай хөдөлгөөнд орохгүй байв. Энэ нь хаалга цонх нэг шулуунд байрлах үед хичнээн сайн салхилуулга хийсэн ч А-гийн ор байрлах өрөөний булан хангалттай агаар солилцоо явагдахгүй байсныг харуулна. Иймд ор орчмын хананы конденсаци буюу харшлын шалтгаан болсон хөгц мөөгөнцөр арилах нөхцөлгүй байв. Тэгвэл өрөөний агаарын бүх хэсгийг салхины урсгалд хамруулахын тулд хаалга болон цонхыг өрөөний эсрэг талын булангууд орчимд буюу диагонал шугамд байрлуулах нь оновчтой болохыг туршилтаар тодорхойлов. Нэгэнт баригдсан, өөрчлөх боломжгүй нөхцөлд зөөврийн хана буюу тавилга байрлуулах нь тохиромжтой ажээ. Сүүлд А-гийн өрөөний голд байрлуулсан хана агаар солилцоог сайжруулж, харшлын үндсийг арилгаж чадсан нь фэнгшүйн сургаальтай нийцэж байв.

Фэнгшүй үүссэн нутгын газарзүй, цаг агаарын нөхцлийг судлаж үзвэл түүний мөн чанарыг зарим талаар тодорхойлох боломжтой юм. Өвлийн цагт тухайн газар нутагт салхи голчлон зүүн хойд зүгээс салхилж байдаг. Уг салхи шар мөрний сав газраас хийссэн их хэмжээний элс, тоосонцорыг зөөвөрлөн ирнэ. Хэрэв гэрийн хаалга зүүн хойд зүгрүү харсан байвал гэр дотор элс орж ирж бохирдуулах, амьсгалын замаар дамжин хүний биед нөлөөлөх нь тодорхой юм. Фэнгшүй нь анх үүсэхдээ цаг агаар, салхи, уур амьсгалын онцлог нөлөөллөөс хүний бие, эрүүл мэндийг хамгаалах удаан хугацааны ажиглалт буюу амьдралын туршлага, байр орон сууцыг урт хугацаанд хамгаалж ашиглах арга ухаанаас бүрдсэн сургааль байв. Гэвч үе удам дамжин бусад бүс нутагт тархахдаа шашинлаг хэв шинжийг агуулах болжээ. Хаалга болон цонхонд тодорхой өнгийн эд зүйл байрлуулах зэрэг нь үүнд хамаарна. Фэнгшүйд дөрвөн зүгийг тодорхой өнгө бүхий амьтнаар төлөөлүүлдэг. Хэрэв хаалга зүүн хойш харсан бол баруун зүгийг илтгэх луу болон хөх өнгийн зүйл тавьж, хаалга зүүн хойш бус баруун тийш харсан хэмээн засна. Зүг чигт төлөөлөх зүйлсийг хүчээр холбож, хийн урсгалыг өөрчлөх зэрэг нь шашинлаг ойлголтууд учир шинжлэх ухаанаар нотлох ямар нэгэн үндэслэл үгүй юм.

Дашрамд дурдахад мэдээлэлд дурдагдсан жишээ дулаан чийглэг уур амьсгалтай нутагт хамаарах тул манай нөхцөлд нийцэхгүй байж болох талтайг анхаарна уу. Хүйтэн хуурай уур амьсгалтай монголын нөхцөлд байр сууцанд төдийлөн конденсаци явагддаггүй, агааржуулалтыг хаалга цонх онгойлгох бус зориулалтын агаар сэлгэлтийн системээр хийдэг. Мөн хөгц мөөгөнцрөөс үүдэлтэй харшлийн өвчлөлийн тухай мэдээлэл анхаарал татахуйц хэмжээнд гардаггүй.

эх сурвалж; Nippon TV

дэлгэрэнгүй

Хорт хүнс - хэрэглэх үү, эс хэрэглэх үү

Сүүлийн үед олон улсын болон мэргэжлийн байгууллагуудаас хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх хүнсний бүтээгдэхүүн, тэдгээрийн зохистой хэрэглээний тухай цөөнгүй мэдээллүүд гарах болов. Мөн нийгмийн сүлжээ, интернетээр дамжин үнэн худал нь үл мэдэгдэх элдэв хортой хүнсний тухай мэдээлэл, цуурхал  тархаж, олон хүнд эргэлзээ төрүүлэхэд хүргэж байна. Бидний өдөр тутам хэрэглэж буй хоол хүнс, хүнсний түүхий эдэд эрүүл ахуйн шаардлага, хортон шавьж устгах химийн бодисын хэрэглээ зэрэг асуудал голчлон анхаарал татдаг байсан бол өнөөдөр цоо шинэ аюул эрсдэлүүдийн тухай ярих болов. Үүнд бидний өдөр тутам хэрэглэж буй голлох хүнсний түүхий эдүүд ч хамаарч, зарим төрлийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ, борлуулалт буурч байна.

Хүнсний бүтээгдэхүүний аюул эрсдлийн талаархи бүрэн бус, тодорхойгүй мэдээлэл тархах явдал элбэг байгаа нь хэрэглэгчдэд илүү эмзэг хүлээж авах, болгоомжлол үүсгэхэд хүргэж байна. Тухайлбал махыг өндөр хэмд халаах, утах боловсруулалт хийх үед үүсэх бодис хорт хавдар үүсгэх магадлалыг нэмэгдүүлж байгаа тухай судалгааны дүнд тулгуурлан хиам зэрэг боловсруулсан махан бүтээгдэхүүн бүдүүн гэдэсний хорт хавдар үүсгэх магадлалтай талаар өнгөрөгч оны 11-р сард ДЭМБ-аас мэдээлсэн. Гэвч өдөр тутмын хиаман төрлийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ 14 грамаас их байгаа тохиолдолд эрсдэл үүсгэж байгаа гэсэн судалгааны үр дүн мэдээллүүдэд тэр болгон дурдагдаагүйгээс хэрэглэх хэмжээнээс үл хамааран "хиам л бол хортой" гэсэн ойлголтыг олон хэрэглэгчид төрүүлж байна. Тэгвэл япончуудын дундаж хэрэглээний нөхцөлд эрсдлийн хэмжээ өчүүхэн бага тухай тус улсын хүнсний аюулгүй байдлын байгууллагын дүгнэлт гарчээ.

Мөн эрсдлийн түвшин хооллох соёл, хүнсний голлох түүхий эдийн төрлөөр эрс ялгаатай улс орон бүрт адил байх эсэх нь анхаарал татаж байна. Америкийн Хүнс Эмийн байгууллага (FDA) маргарин төрлийн бүтээгдэхүүнд агуулагдах ханаагүй тосны хүчил (trans-unsaturated fatty acids) зүрхний өвчлөлийг нэмэгдүүлэхэд нөлөөлж байна гэж үзэн, хэрэглээг 3 жилийн дараагаас бүрэн хориглох тухай зарласан билээ. Тус байгууллага хүний өдөр тутмын хоол хүнснээс авах энергийн 1%-иас илүүгүйг ханаагүй тосны хүчлээс авах нь зохимжтой хэмээн тооцжээ. Түргэн хоол болон махан төрлийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ өндөртэй АНУ-д ханаагүй тосны хүчлээс авах энергийн хэмжээ 2.6% байгаа бол японд энэ үзүүлэлт дөнгөж 0.3% байна.

Цагаан будааг өдөр тутам хүнсэндээ хэрэглэх тохиолдолд түүнд агуулагдах хүнцэл (arsenic)-ийн эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөө эрс нэмэгдэнэ хэмээн Шведийн Хүнсний Байгууллага саяхан зарлав. Европын холбоо цагаан будааны хэрэглээний зохистой хэмжээг энэ онд багтаан тогтоохоор төлөвлөж байна. Швед улсын хувьд ази гаралтай цагаач иргэдийн тооны өсөлттэй хамт цагаан будааны хэрэглээ нэмэгдэж, иргэдийн эрүүл мэндэд шинэ эрсдэл үүсгэхээс сэргийлэхэд хүргэжээ. Нөгөө талаас эрсдэлийг Хятад, Бангладеш зэрэг орны ундны усанд агуулагдах хүнцлийн нөлөөлөлд хийсэн судалгаанд тулгуурлан тооцоолсон байна.

Тэгвэл олон зууны туршид цагаан будааг голлон хүнсэндээ хэрэглэсээр ирсэн япончуудын хувьд түүнээс үүдэн хүний эрүүл мэндэд үзүүлсэн сөрөг нөлөөллийн тохиолдол нэг ч удаа бүртгэгдээгүйгээр барахгүй урт наслалтаар дэлхийд тэргүүлэгч орнуудын нэгт тооцогдож байна. Хүнсний бүтээгдэхүүн, түүхий эдэд агуулагдах хорт бодис, тэдгээрийн хоруу чанарын тухай мэдээлэл олноор гарах болсон нь энэ төрлийн эрсдэл огцом нэмэгдсэнээс бус шинжилгээний технологи эрс сайжирч байгаатай холбоотой юм. Үүний нөлөөгөөр хүмүүсийн олон зуун жилийн туршид хэрэглэж ирсэн хүнсний голлох бүтээгдэхүүн "хортой болон хувирч" байна. Үнэн чанартаа зарим төрлийн хүнсний ногоо, байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн хэмээн бидний ойлгож ахиухан хэрэглэж ирсэн түүхий эдүүд ч тодорхой хэмжээгээр хорт бодисуудыг агуулдаг. Хэрэв хорт бодис, аюул эрсдлийн тухай мэдээлэл бүрийг эмзэглэн хүлээж аваад байвал бидэнд хоол хүнсэндээ итгэж хэрэглэх зүйл олдохгүй болох нь мэдээжийн хэрэг юм.

Мэргэжилтнүүдийн зөвлөж байгаагаар хүнсний бүтээгдэхүүнд агуулагдах хорт бодисын эрсдэлийг эрс бууруулахын тулд хоёрхон хүчин зүйлийг анхаарахад хангалттай ажээ. Үүнд тухайн бүтээгдэхүүний хэрэглэх хэмжээ болон агуулагдах бодсын хоруу чанар юм. Эрсдэл үзүүлэх магадлал бүхий бодисын агууламж хэдий бага байлаа ч тухайн бүтээгдэхүүнийг тогтмол буюу их хэмжээгээр хэрэглэх тохиолдолд хүний бие, эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл их байна. Нөгөө талаас эрсдэл ихтэй ч хэрэглээ бага тохиолдолд сөрөг нөлөөлөл эрс багасдаг. Ийнхүү хүнсний аливаа бүтээгдэхүүний сөрөг нөлөөллийг багасгах, хэрэглээний тохиромжтой хэмжээг сонгох хамгийн зөв арга нь бүтээгдэхүүний төрлүүдийн харьцааг зөв барих буюу зохистой хооллож хэвших явдал юм.

Нөгөө талаас хоол хүнсээр дамжин хүний эрүүл мэндэд учрах эрсдлүүдийг зөв үнэлж сурах нь чухал юм. Хэрэглэгчдийн хувьд хүнсэнд агуулагдах хорт бодис, хүнсний нэмэлт бодисын агууламж, шавьж устгах зориулалт бүхий химийн бодисын хэрэглээ хамгийн их анхаарал татдаг нь судалгаагаар тогтоогджээ. Гэвч бодит байдалд эдгээрийн нөлөө маш бага бөгөөд эрсдлийн түвшингээр 1-рт хэт их хэмжээний хоол идэж хэвших, 2-рт согтууруулах ундааны хэт их хэрэглээ 3-рт бактери буюу хоолны хордлого тэргүүлж байна. Голландын эрдэмтэдийн хийсэн судалгаагаар хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх хүчин зүйлсийг дараах байдлаар тодорхойлсон байна. Үүнд;

1. Хоол, xүнсний зохисгүй хэрэглээ, Xөдөлгөөний дутагдал. 

2. Ханаагүй тосны хүчлийн хэт их хэрэглээ + загас, xүнсний ногооны дутагдал + согтуурлах ундааны хэт их хэрэглээ.

3. Ханаагүй тосны хүчлийн хэт их хэрэглээ, Агаар дахь тоосонцор, Томуу

4. Бактерээс үүдэлтэй хоол боловсруулах эрхтэний үрэвсэл.

Хүнсэнд агуулагдах хорт бодисын тухай мэдээллээс гадна бидний амьдралын хэвшилээс үүдэн хооллох дэгийг өөрчлөх төрөл бүрийн зөвлөмж, аргачлалууд гарч байна. Өвчинг хялбар эдгээх, гоо сайхнаа хадгалах, турах зорилгоор зөвхөн нэг буюу хэдэн төрлийн бүтээгдэхүүн тогтмол хэрэглэх, эсвэл зарим төрлийн хүнсний хэрэглээнээс бүрмөсөн татгалзах зэрэг зөвлөмжүүд нь бодитоор хэрэгжүүлсэн гэгдэх хүмүүсийн жишээг дурдаж, итгэл үнэмшил төрүүлэх тохиолдол олон бий. Гэвч хүмүүсийн бие махбодь, амьдралын дадал, заншлын онцлог, ялгаанаас хамааран заримд нь таарч тохирох мэт санагдах боловч бүх хүнд адил тэгш үйлчилнэ гэх баталгаа үгүй юм.

Япон улсад худалдаалагдаж буй "Нүүрс ус хүн төрөлхтөнг мөхөөнө" хэмээх номын нийт борлуулалтын хэмжээ өнгөрөгч жил 100 мянгын босгыг давсан юм. Уг номын зохиогч, эмч Нацуй Макатоши "эрүүл амьдарч, урт наслахыг хүсвэл нүүрс ус агуулсан хүнсний бүтээгдэхүүнээс бүрмөсөн татгалзах хэрэгтэй" хэмээн зөвлөсөн нь олон мянган япончуудын сонирхлыг татжээ. Нүүрс ус нь хоол хүнсний шим тэжээлийн бодисын үндсэн хэлбэр бөгөөд гурил, гурилан бүтээгдэхүүн, будаа, төмс, лууван зэрэгт их хэмжээгээр агуулагддаг. Нацуйгийн зөвлөж байгаагаар нүүрс ус нь хүний биед сахар болон хувирах бөгөөд хар тамхины адил донтуулдаг. Бие дэх сахрын хэмжээ нэмэгдсээр чихрийн шижин болон бусад өвчний үүсгэвэр болно. Мөн таргалалтын шалтгааныг өөх тосны хэт их хэрэглээ гэж ойлгосоор ирсэн нь эндүүрэл бөгөөд үнэндээ нүүрс усны хэтэрсэн хэрэглээнээс үүдэлтэй гэжээ. Нөгөө талаас Нацуй өөрөө нүүрс ус хэрэглэхээ больсноос хойш хагас жилийн хугацаанд 11 кг турж, нойргүйдэл, цусны даралт ихсэх өвчнөөс бүрэн салсан гэв.

Гэвч нүүрс ус нь тархийг энергиэр хангагч үндсэн бодис болох глюкозыг үйлдвэрлэгч чухал түүхий эд бөгөөд хэрэв хэрэглээг огцом багасгавал тархи цусан хангамжийн дутагдалд орж, ажиллагаа нь эрс сулардаг байна. Хүн өдөр тутам хэрэглэж буй хоол хүнсний нийт илчлэгийн  20% нь зөвхөн тархинд зарцуулагддаг. Нүүрс ус нь мөн бие дэх устай нэгдэн булчинг бүрдүүлэгч гликогенг үүсгэнэ. Харин нүүрс ус бүхий хүнс хэрэглэхгүй тохиолдолд бие махбод булчин дахь гликогенг задлан, тархины тэжээлийн бодис глюкозыг үүсгэнэ. Иймд булчингийн жингийн хамт биеийн жин багасч турсан мэт харагдах боловч биед агуулагдах өөхний хэмжээ харьцангуйгаар нэмэгдэж, нуугдмал таргалалтад хүргэдэг байна. Харин таргалалтын үндсэн шалтгаан нь ихэвчлэн хооллох буруу зуршил, хэт их идэх, хөдөлгөөний дутагдал гэдэг нь тодорхой бөгөөд нүүрс ус бүхий үндсэн бүтээгдэхүүний хэрэглээг хязгаарлах явдал нь зохисгүй хооллолтын нэг хэлбэр юм.

Харвард болон Индонезийн Үндэсний Их Сургуулийн эрдэмтэд хамтран, 1980-аас 2006 оны хооронд 130 гаруй мянган хүнийг хамруулан хийсэн судалгаа Нацуй болон түүнийхтэй төстэй турах аргачлал үндэслэлгүй болохыг харуулжээ. 20 гаруй жил үргэлжилсэн судалгаагаар нүүрс ус бага хэрэглэдэг эрчүүдийн нас барах эрсдэл ердийн хэрэглээтэй эрчүүдээс 1.5 дахин их байсан бол эмэгтэйчүүдийн хувьд 1.35 дахин илүү байгаа нь тодорхой болсон байна. Нүүрс усны бага хэрэглээ бүхий хүмүүсийн хувьд хорт хавдар болон зүрх судасны өвчлөл онцгой нэмэгдэж, нас баралтын голлох шалтгаан болжээ. Судалгаа хоол тэжээлийн зохистой баланс алдагдах нь хүнд өвчинд нэрвэгдэж, улмаар харьцангуй эрт нас барахад хүргэдгийг нотлов. Хоол хүнсэндээ хэрэглэх нүүрс усны хэмжээг нийт илчлэгийн 50-70 хувь байхаар тооцож, амьтны гаралтай уураг, өөх тос агуулах хүнсний хэрэглээг багасан, ургамлын ширхэгт бүхий хүнсний ногоо, ургамлын гаралтай уураг хэрэглэх нь эрүүл амьдарч, урт наслахад туслана. Харин турах, жингээ барих хамгийн зөв бөгөөд эрүүл арга нь зохистой хоололт, тогтмол дасгал хөдөлгөөн хийж хэвших явдал билээ. Мөн хоол тэжээлийн балансыг эвдэлгүйгээр нийт илчлэгийн хэмжээг бууруулах нь үр дүнтэй арга юм.

 эх сурвалж; NHK болон бусад

дэлгэрэнгүй

Гариган мананцар буюу нарны мөхөл

Биднээс 3800 гэрлийн жилийн зайд орших Эрвээхэй мананцарын далавчны өргөн 2 гэрлийн жилээр хэмжигдэнэ. Энэ нь нар дэлхийн хоорондын зайнаас 100 мянга дахин их юм. Муурын нүд мананцар хэдийгээр энгийн нүдээр бараг үзэгдэхгүй боловч хэд хэдэн дугуй хэлбэрийн дүрс давхарласан мэт харагдана.

Сансрын Хабл дурангийн бидэнд үзүүлсэн орчлон ертөнцийн үзэсгэлэнт дүр төрхийн нэг нь гариган мананцар юм. Гэвч гариган мананцарын оноосон нэр бидний мэдэх гаригтай холбоогүй бөгөөд шинжлэх ухаанд анх нээгдсэн үеийн судалгааны аргачлалаас үүдэлтэй ажээ. 18-р зууны үеийн нэрт эрдэмтэн Вилиам Хершел Тэнгэрийн ван гаригаас авхуулаас одон орон судлалын олон нээлт хийсэн хүн юм. Тэрээр 6м урттай дуран авай ашиглан орой бүр ажиглалт хийдэг байжээ. Нэгэн удаа Бумбын орд руу чиглүүлсэн дуранд нь дугуй хэлбэртэй гариг мэт боловч бага зэрэг сарнисан гэрэл харагджээ. Ердийн мананцарын гэрэл дурангийн бага таталтын үед сарниж нэг өнгийн мэт харагдах боловч, илүү томруулахад өнгө ялгарч харагддаг. Өөрөөр хэлбэл мананцарын гэрлийн эрч болон өнгө жигд бус байдаг. Гэвч Хершелийн илрүүлсэн мананцар тийм биш байв. Илүү их таталт хийж харсан ч гэрэл сарнисан хэвээр, түүний нээсэн Тэнгэрийн ван гаригтай төстэй байжээ. Амьдралынхаа туршид адил төрлийн 16 биетийг илрүүлсэн Хершел тэдгээрийг гариган мананцар хэмээн нэрлэсэн байна. Гэхдээ тухайн үед гариган мананцарын нууцыг бүрэн тайлах боломжгүй байсан юм.

Харин 19-р зууны үеэс спектрограф хэмээх ажиглалтын төхөөрөмж бий болж, түүнийг ашиглах болсон Вилиам Хагинс гариган мананцарыг нарийвчлан судлажээ. Спектрограф нь призмын тусламжтайгаар гэрлийг долгионы уртаар ялгах төхөөрөмж юм. Түүгээр нар мэтийн одны гэрэл солонгын адил өнгө өнгийн олон зураас болон харагддаг. Тэгвэл гариган мананцарын ажиглалтын үед хар цагаан өнгийн хэдхэн зураас үүсчээ. Энэ нь түүнийг бие даасан нэгэн өнгөөс бүрддэг болохыг илэрхийлнэ. Хар цагаан зураас нь хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгчийг илтгэх шугам бөгөөд гариган мананцарын жинхэнэ төрхийг харуулж байв. Гариган мананцарын төвд од байрлаж, түүнээс ялгарах хэт ягаан туяа эргэн тойрны хийг гэрэлтүүлж байдаг ажээ. Хийн атомын төвийг тойрон электронүүд эргэлдэнэ. Түүнд хэт ягаан туяа тусах үед энерги шингээн, эргэлдэж байсан тойрог замаас гарч илүү гадна талын тойрог руу шилжихэд хүргэнэ. Харин электрон буцаж хуучин тойрогтоо шилжих үед шингээж авсан энергиэ гэрэл болгон ялгаруулдаг. Энэхүү гэрлийн долгионы уртаас хамааран устөрөгчийн хийнээс улаан болон хөх, хүчилтөрөгчөөс хөх гэх мэт өөр өөр өнгийн гэрэл ялгардаг. Иймд спектрофоор дамжсан гэрлийн өнгөнөөс хамааруулан гариган мананцарын ойролцоох хий ямар төрлийнх болохыг таних боломжтой.

Огторгуйн очир эрдэнэс мэт гариган мананцарын гайхамшигт дүр төрх нь үнэн чанартаа одны амьдралын сүүлийн мөчийг үзүүлж байдаг ажээ. Нар мэтийн харьцангуй жижиг оддын төгсгөл нь гариган мананцар юм. Өндөр температур, нягт бүхий нарны төвд цөмийн нэгдэх урвал явагдаж байдаг. Устөрөгчийн 4 атом нэгдэн гелийг үүсгэх явцад ялгаруулах их хэмжээний энерги дэлхийг бусад гаригуудын хамт хэдэн тэрбум жилийн турш гэрэлтүүлсээр иржээ. Энэ бүх хугацаанд нарны төвд үүссэн гелийн хэмжээ тогтмол нэмэгдсээр байгаа боловч цөмийн урвалд оролгүй тогтвортой байдалд оршсоор байна. Тэгвэл 5-6 тэрбум жилийн дараа хуралдсан гелийн нягт болон температур нэмэгдэн тодорхой утгад хүрэх үед устөрөгчтэй нэгдэн их хэмжээний энергийг ялгаруулна. Энэхүү энергийн нөлөөгөөр нар хөөн томорч, аварга улаан од болон хувирна. Энэ үеэс нарны төв дэх гелийн 3 атом нэгдэн устөрөгчийг үүсгэж эхлэнэ. Улмаар нарны төвд нүүрстөрөгч, түүнийг хүрээлсэн гелий, гадна талын устөрөгч бүхий 3 давхар бүтцийг үүсгэнэ. Гелий болон устөрөгчийн цөмийн нэгдлээс ялгарах их хэмжээний энергийн нөлөөгөөр одоогийнхоос 200 дахин томорсон нарны аварга улаан одны үе тэрбум жил үргэлжлэх ажээ. Эцэст нь нарны гадаргаас устөрөгч, хүчилтөрөгчийг агуулах хий тархана. Шалтгаан нь хэт томорсон одны гадаргын татах хүч багасч хийг тогтоон барьж чадахгүй, нөгөө талаас одны дотроос ялгарах гэрлийн даралтын нөлөө юм. Харин наранд агуулагдах устөрөгчийн нөөц дуусах үед цөмийн урвал зогсож, нар огцом жижгэрнэ. Ийнхүү нарны амьдрал төгсөх үед үүсэх цагаан одой одноос, хэт ягаан туяа ялгарч ойр орчны хийг гэрэлтүүлснээр гариган мананцар болон хувирах ажээ. Цагаан одой од болон хувирсан нарны хэмжээ одоогийнхоос 100 дахин бага буюу өнөөгийн дэлхийтэй ойролцоо хэмжээтэй байна.

Тэгвэл нарнаас 10 болон түүнээс олон дахин том, илүү хүнд оддын төгсгөл арай өөр түүхийг өгүүлнэ. Ийм оддын төвд аажим хуралдах нүүрстөрөгч даралт температурыг нэмэгдүүлснээр, тодорхой утгад гелийтэй нэгдэн хүчилтөрөгчийг үүсгэхэд хүргэнэ. Одны төвийн температур 600 сая хэмээс давахад нүүрстөрөгчийн хооронд цөмийн нэгдэл явагдаж, неон болон магнийг үүсгэдэг. Температур 3 тэрбум хэмээс давах үед хүчилтөрөгчийн цөмийн нэгдлээр цахиур болон хүхрийг үүсгэнэ. Харин 4 тэрбум хэмээс давах үед цахиур гелийтэй, улмаар үүссэн бусад бодисуудтай нэгдэн илүү өндөр нягт бүхий төмрийг үүсгэнэ. Төмрийн цөм бусад бодисоос хамгийн илүү нягттай учир цөмийн нэгдэлд оролгүйгээр харьцангуй удаан хугацаанд тогтвортой оршиж, аажим хуралдсаар байна. Гэвч темпертурын өсөлтийн дараагийн шатанд өндөр энерги бүхий фотон үүсэх бөгөөд тэр нь төмрийг нэгэн зэрэг гелий болгон задлана. Ийнхүү одны цөмийг тогтоон баригч үгүй болсноор эргэн тойрны бодисууд төв рүү нэгэн зэрэг унаж, түүний эсрэг чиглэх аварга дэлбэрэлтийг үүсгэнэ. Нэн шинэ одны дэлбэрэлт хэмээн нэрлэгдэх энэхүү үзэгдлийн үед цахиур, төмөр, кальци мэтийн гариган мананцарт үл агуулагдах хүнд элемэнтүүд их хэмжээгээр үүсдэг болохыг рентгэн зургаас нь мэдэх боломжтой юм.

Нар аварга улаан од болон хувирах үед дэлхийн хувь заяа хэрхэх нь цөөнгүй эрдэмтэдийн сонирхлыг татдаг. Нарнаас хий ялгарч жин нь багасах үед татах хүч нь мөн адил буурах тул дэлхий одоогийнхоос илүү гадна талын тойрог буюу наранд залгигдах аюулгүйн хязгаарт шилжинэ гэж зарим нь үзэж байна. Тэгвэл зарим нь их хэмжээний хийнээс үүсэх үрэлтийн нөлөөгөөр эргэлтийн энергиэ алдаж, наранд татагдан унана гэж үзэж буй. Үүнтэй адил нарнаас үүсэх гариган мананцарын төрхийг таамаглахыг ч бас оролдож байна. Канарын одон орны төвийн судлаач Романо Коллер гариг хэлбэрийн мананцарын катаоли бүтээжээ. Судалгаагаар дугуй хэлбэрээс илүүтэйгээр тэнхлэгийн шугамаас хоёр тийш тэлсэн тэгш хэмт хэлбэр ихэнх хувийг эзлэж байв. Туйлт хэлбэр хэмээгдэх энэхүү гариган мананцар хэрхэн үүсдэг болохыг Хабл дурангаар судлаж байна. CRL618 гариг хэлбэрийн мананцар үүсэхээс өмнөхөн хий одноос 2 тийш чиглэн, 200 км/с хурдаар тархаж байгааг илрүүлжээ. Рочестер их сургуулийн профессор Адам Франкийн судалгаагаар нэгнээ тойрон эргэж буй 2 одноос ийм үзэгдэл ажиглагддаг болохыг тогтоосон байна. 2 одны аль том нь түрүүлэн аварга улаан од болох бөгөөд ялгаруулсан хий нь жижиг одонд татагдан түүнийг тойрон эргэдэг. Эргэлтээс үүсэх хүчтэй соронзон орон хийг хурдасган хоёр чиглэлд цацсанаар туйлт хэлбэрийн гариган мананцар үүсдэг байна. Тэгвэл манай нар хос од биш учир бөөрөнхий хэлбэрийн гариган мананцарыг үүсгэнэ хэмээн таамаглаж байна.

Одноос ялгарах гэрэл тархан одож буй хийнд хүрэхээ болих хүртэл дунджаар 10 мянган жилийг өнгөрүүлнэ. Гариган мананцар нь жижиг оддын хэдэн тэрбум жилийн амьдралын сүүлчийн мөч юм. Гэхдээ жижиг одноос үүсэх гариган мананцар, нэн шинэ одны дэлбэрэлтээр дуусах аварга оддын мөхөл бүхний төгсгөл биш юм. Оддын мөхлөөс үүсэх хий дахин нэгдэж шинэ шинэ оддыг, шинэ амьдралыг (одны) үүсгэх тохиолдол олон бөгөөд нэгэн тод жишээ нь Маралын мананцар (Orion Nebula) билээ.

эх сурвалж; NHK

дэлгэрэнгүй