Их тэсрэлтийн онол (төгсгөл хэсэг)

Урт удаан хугацааны туршид орчлонгийн нууцыг зөвхөн сүм хийд л тайлбарлахыг оролдсоор иржээ. Тэд орчлонгийн үүсэл (эхний хэсгийг энд дарж уншина уу)-ийн шалтгаан, түүний утга учрыг эрэлхийлж байсан бол шинжлэх ухаан орчлон ертөнц хэрхэн үүсч хөгжив, түүний цаашдын ирээдүй ямар байх вэ гэдгийг судладаг. Шашин, шинжлэх ухаан аль аль нь үнэнг хайж байсан ч тэр нь нэгэн цэгт нийлэхэд хэцүү. Гэхдээ орчлон ертөнцийн үүслийн талаархи шинжлэх ухааны үндэслэлтэй онолыг католик шашинт хүн анхлан дэвшүүлжээ. Францын одон оронч Жорж Лиметрийн 1920-1930- аад оны үед боловсруулсан "балар эртний атомын таамаглал" хэмээх онол үндсэндээ их тэсрэлтийн онол байв. Лиметр 1920-оод оны үеэс харьцангуйн ерөнхий онолыг судлаж, түүний нэгэн далд төрхийг олж харав. Тэр нь Эйнштейний үгүйсгэж байсан зүйл бөгөөд орчлон ертөнц тэлж байгааг илрүүлсэн явдал юм. Хэрэв тэлж буй орчлонгийн цаг хугацааг ухраавал орчлон ертөнц агшиж, жижгэрсээр нэгэн эгшинд цэг болон хувирна гэдгийг Лиметр анзаарчээ. Тэр нь маш халуун, асар их нягттай орчлонгийн үр хөврөл байсан. Түүний тэсрэлтээр орчлон ертөнц үүссэн хэмээн Лиметр тайлбарлав. Тэрээр орчлон ертөнцийн үүслийн талаархи шинэ онолоо Эйнштэйнд танилцуулсан боловч "математикийн үүднээс авч үзвэл зөв боловч физикийн хувьд учир дутагдалтай" гэсэн хариу авчээ.

Гэвч 1925 онд Лиметрийн онол зөв гэдэг нь нотлогдов. Лос-Анжелесийн ойролцоо ууланд байрлах телескопоор Эдвин Хаблын харсан зүйл Эйнштэйний тогтвортой орчлонгийн төсөөллийг үгүйсгэж байв. Хабл тухайн үеийн хамгийн өндөр хүчин чадал бүхий дурангаар Галилейн төсөөлж байснаас ч холын одод, галактикийг ажигласан байна. Тэрээр нар бол сүүн замын нэгэн од гэдгийг нээв. Тухайн үед алс холын одод хүртэх зайг хэмжих арга нээгдээгүй байв. Хабл гэрэлтэлтийн хэмжээ нь аль хэдийн тодорхой болсон гэрэлтэлтийн эталон оддыг судалгаандаа ашиглажээ. Ойрхон байх оддын гэрэл тод бол холын одод бүдэг гэрэлтэй байна. Хабл Адагчуулганы мананцараас хамгийн тод гэрэлтэлт бүхий бүлэг эталон одыг олсон байна. Уг галактик өмнө нь сүүн замын доторхи мананцар хэмээн тооцогддог байсан бол ажиглалтаар 1 сая гэрлийн жилийн зайд орших бие даасан аварга галактик гэдгийг тодорхойлов. Мөн бусад галактикуудыг ч дараалан нээсний эцэст 1929 онд ихэнх галактик алслан холдож байгаа гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Хабл галактикуудын алслах хурдад тулгуурлан орчлон ертөнцийн насыг 2 тэрбум жил хэмээн тооцоолов. Гэтэл энэ нь орчлон ертөнц дэлхийгээс залуу гэсэн үг болж таарна. Хаблын тооцооллын арга зөв байсан боловч огторгуйн эрхэс хүртэлх зайн хэмжилт алдаатай байв. Үүссэн зөрчилд дөрөөлөн Лиметрийн онолыг эсэргүүцэх эрдэмтэд ч гарч ирэв. Гэвч орчлонгийн гарал үүслийн тухай онол 20-р зууны сүүлийн хагасын физикийн салбарт маш чухал нөлөө үзүүлэх болно.

20-р зууны дунд үе хүртэл их тэсрэлтийн онолыг дэмжих физикчид харьцангуй цөөхөн байв. Хабл орчлонгийн насыг буруу тооцолсноос үүдэн Кембрижийн их сургуулийн одон оронч Фред Хойл тэлэлтийн онолыг үгүйсгэж, шинэ онол боловсруулсан байна. Тогтонги төлөвт орчлонгийн онол орчлон ертөнцийг цаг хугацаанаас хамааран өөрчлөгдөхгүй хэмээн дүгнэв. Уг онол нь азот, нүүрстөрөгчөөс авахуулаад үелэх системд байрлах химийн бүхий л элементийн үүслийн таамаглалд тулгуурлажээ. Асар өндөр температурт устөрөгчийн цөмийн урвал явагдаж, үр дүнд нь гели үүснэ. Гели нь мөн адил урвалд орж, нүүрстөрөгч зэрэг бусад элементүүдийг үүсгэнэ. Үелэх системийн бүх элемент одны дотор үүсдэг гэсэн нь гайхалтай зүйл байв. Гэвч энэ онол устөрөгч болон гелийн үүслийн тухай тодорхой тайлбарыг өгч чадсангүй. Дөнгөж үүсээд байсан одод устөрөгчөөс бүрдэж байсан. Устөрөгч орчлонгийн 74-өөс дээш хувийг эзлэдэг. Хойл устөрөгч, гелийн аль аль нь орчлон үүсэх үед оршин байсан гэж үзсэнээр онолынхоо цоорхойг нөхөв. Түүний төсөөлөх орчлон эхлэл төгсгөлгүй, нягт ч, температур ч нэг л хэвийн мөнхөд орших зүйл байв. Гэвч орчлон тэлж байгаа нь тодорхой учир яалт ч үгүй зөрчилдөхөд хүргэнэ. Тэлэлтээс үүдэн орчлонгийн нягт багасах учиртай. Хойл нягт тогтмол байх нөхцөлийг орчлонгийн аль нэг хэсэгт матер бүтээгдэж байгаагаас үүдэлтэй гэсэн нь бусад эрдэмтдийн хувьд хүлээж авах боломжгүй тайлбар байв.

Харин Лиметрийн балар эртний атомын таамаглал буюу өөрөөр нэрлэвэл их тэсрэлтийн онолыг дэмжигч, оросын физикч Жорж Гамовын санаа сөргөлдсөн онолуудын тэг дунд нь байв. Тэрээр Хойлын адил их тэсрэлтийн дараах химийн элементүүдийн гарал үүслийг судлаж, гели, устөрөгч болон бусад элементүүд их тэсрэлтийн дараах хэдхэн минутад үүссэн гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Их тэсрэлтийн дараа температур маш өндөр байсан тул ихэнх молекул хамгийн анхдагч хэлбэрт орж задарсан гэж тэр үзэв. Америкийн одон оронч Ралф Алфер Гамовын судалгаанд туслаж, онолыг батлахын тулд элементүүдийн үүслийн тооцоог хийв. Түүний үр дүнд их тэсрэлтийн дараа элементүүд үүссэн бол устөрөгч гелигээс 10 дахин их хэмжээтэй байх ёстой гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Энэ харьцаа ажиглалтын үр дүнтэй яв цав таарав. Гэхдээ устөрөгч, гелигээс бусад элементүүдийн үүслийн талаар бүрэн дүүрэн тайлбарлаж чадахгүй байв. Алфер Гамов нар мөн сансар огторгуйд их тэсрэлтийн ул мөр байх ёстой гэж үзэж байв. Их тэсрэлтийн дараах орчлон маш их халуун байсан. Мөн их хэмжээний гэрэл тархсан. Иймд үлдэгдэл цацраг ч юм уу, ямар нэгэн зүйл сансар огторгуйд байх ёстой. Харамсалтай нь тухайн үеийн дурангаар их тэсрэлтээс үүссэн дулаан болон цацрагийн үлдэгдлийг тодорхойлох боломжгүй байв.

Харин тогтонги төлөвт онол тухайн үеийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр шуугиан тарьж байв. Олон нийт уг онолыг илүү хүлээн авч дэмжиж байжээ. Хойл 1949 онд радиогийн нэгэн нэвтрүүлэгт оролцох явцдаа өрсөлдөгчдийн онолыг басамжлах үүднээс "их тэсрэлт" гэж нэрлэсэн байна. Сөргөлдөгч эрдэмтэд сэтгэлзүйн хувьд ч хоорондоо таарч тохирохгүй, нэг нэгнийхээ онолын талаар ул суурьтай ярилцах сонирхолгүй байсан юм. Хаблын эхлүүлсэн судалгаа 1960-аад оны үеэс илүү нарийвчлалтай явагдах боломж бүрдэж, орчлонгийн насыг зөв тодорхойлсноор онолын сөргөлдөөнд цэг тавих болно. Мөн тэр үед эрдэмтэд нэгэн чухал нээлт хийнэ. 1965 онд сансарын цацраг хэмжигч төхөөрөмж бүтээгдсэн нь Гамов нарын сансарын богино долгионы тухай таамаглалаас хойш 20 жилийн дараах үйл явдал байв. Принстон их сургуулийн судалгааны багийн ахлагч Роберт Дик Лиметрийн онолыг нотлохын тулд үлдэгдэл цацрагийг хайж байв. Тэр сансарын үлдэгдэл цацраг илрүүлэх төхөөрөмж бүтээхийг 2 залуу физикчид даалгажээ. Шинээр бүтээгдсэн төхөөрөмж мэдрэх чадварын хувьд тийм ч сайн байсангүй.

Тухайн үед одон орны долгион судлаач Роберт Вилсон, Арнольд Пэнзиас нар галактикийн орон зайн үүлнээс цацрах долгионыг хүлээж авах судлагаа хийж байв. Гэвч хүлээн авагч төхөөрөмжид долгионыг сааруулах их хэмжээний шуугиан орж ирсэн байна. Тэд учир битүүлэг шуугианыг төхөөрөмж буруу ажиллах зэрэг хөндлөнгийн шалтгаанаас үүдэлтэй гэж бодож байв. Гэвч Нью-Иоркт байх ямар нэгэн зүйлийн нөлөө юу, нисэх онгоцны холбооны долгион уу, тагтааны сангас антенид наалдсанаас үүдэв үү гэх мэтчилэн таамаглал дэвшүүлж, байж болох бүхий л нөхцөлийг шалгаж үзсэн ч шуугиан арилсангүй. Мөн хүлээн авагчийн антенийг тэнгэрийн аль ч чигт эргүүлэхэд шуугиан орж ирсэн хэвээр байжээ. Энэ нь Принстон их сургуулийн физикчдийн хайж байсан сансарын богино долгионы үлдэгдэл цацрагийг санамсаргүй илрүүлсэн явдал байв. Энэхүү хөдлөшгүй нотолгооны үр дүнд тогтонги төлөвт орчлонгийн онол няцаагдав. Вилсон, Пэнзиас нарын өгүүлэл 1965 онд одон орон судлалын мэргэжлийн сэтгүүлд нийтлэгдсэнээр Их тэсрэлт орчлонгийн үүслийг тайлбарлах хамгийн үнэн зөв онолд тооцогдох болжээ. Лиметр уг мэдээг нас барахынхаа өмнөхөн эмнэлгийн орон дээр сонсоод, бүтээсэн зүйл нь амжилт олохын баяр хөөрийг амталж амжсан байна.

1978 онд Вилсон Пэнзиас нар нобелийн шагнал хүртэв. Хэдийгээр Хойлын онол няцаагдсан боловч нарийвчлал сайтай үр дүн нь эрдэмтдийн дунд өндөр хэмжээгээр үнэлэгдсэн юм. Үнэн чанартаа устөрөгч болон гели их тэсрэлтийн дараах хэдхэн минутад бүрэлдэн бий болсон хэмээх Гамовийн таамаглал, бусад хүнд элементүүд болох азот, нүүрстөрөгч зэрэг нь одон дотор үүсдэг хэмээсэн Хойлын үзэл аль аль нь зөв байжээ. Гэвч Хойл 2001 онд нас барах хүртлээ их тэсрэлтийн онолыг хүлээн зөвшөөрөөгүй юм. Хэдийгээр олонхи эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрсөн ч Их тэсрэлтийн онолд шийдэгдээгүй асуудал байв. 20-р зууны төгсгөл үеийн судалгаагаар орчлонгийн температурын тархалт жигд байгаа нь илрэв. Энэ нь эрдэмтдийн төсөөллөөс ангид зүйл байв. Савтай хүйтэн усанд буцалсан халуун ус хийе. Халуун усны молекул савны нийт эзэлхүүнд тархаж, усны температур жигд болох хүртэл тодорхой хугацаа зарцуулна. Үүнтэй адил бодит байдалд орчлон ертөнцийн температур жигд байдалд орох хүртэл хангалттай хугацаа өнгөрөөгүй байгаа нь асуудал үүсгэнэ.

1980-аад оноос америкийн онолын физикч, одон оронч Алан Гүүт шинэ онол дэвшүүлэв. Түүгээр бол орчлон ертөнц их тэсрэлтийн дараа төсөөлшгүй өндөр хурдаар гэнэт огцом тэлжээ. Тэлэлтийн хурд гэрлийн хурднаас ч илүү байсан. Шинэ онолыг инфляцын онол хэмээн нэрлэв. Их тэсрэлтийн дараахан хүндийн хүч, цахилгаан соронзон хүчийг оролцуулаад нийт дөрвөн төрлийн хүч нэгэн аварга хүчинд нэгтгэгдсэн байв. Аварга хүчнээс хүндийн хүч эхлэн салснаар огцом тэлэлт явагдав. Хэдийгээр үргэлжилсэн хугацаа нь тодорхойгүй боловч огцом тэлэлт нь температурын жигд тархалтын нөхцөл болжээ. Инфляцийн онолыг шалгах зорилгоор НАСА 2001 оны 6 сарын 3-нд нэгэн хиймэл дагуул хөөргөжээ. Богино долгионы мэдрэгч бүхий WMAP хиймэл дагуул их тэсрэлтийн ул мөр болох үлдэгдэл цацрагийг судлаж, үүсээд удаагүй орчлон етөнцийн дүр төрхийг одоогийнхтой харьцуулахыг зорьсон байна. Хиймэл дагуулаас 2003 оны 2 сард илгээсэн зураг дөнгөж 380 мянган жилийн настай "залуу" орчлонгийн төрхийг буулгасан байв. Зураг эрдэмтэдийн төсөөлж байсан орчлонг дүрсэлж, огцом тэлэлт болсныг нотлов. Ердийн хүнд шувууны өндөг мэт харагдах уг зураг эрдэмтэдийн хувьд томоохон нээлт байсан юм. Зураг Гүүтийн инфляцийн онолыг батлахаас гадна орчлонгийн насжилт, түүний бүтэц, хэлбэр, өсөлтийн хэлбэр зэргийг тодорхойлох чухал баримт болжээ.

WMAP хиймэл дагуулын тусламжтайгаар орчлон ертөнц үүссэний дараах үеийн загварыг бүтээсэн байна. Их тэсрэлт эхэлж, 1 секундыг тэрбум хуваасны нэгтэй тэнцэх хугацаа өнгөрөх үед орчлон атомоос ч жижиг хэмжээтэй, төсөөлшгүй өндөр температуртай байв. Энэ үед бидний мэдэх 4 хүч нэгдмэл хэвээр байна. Дараа нь орчлонгийн тэлэлтээс үүдэн хүндийн хүч тусгаарлан салав. Үүний улмаас орчлон богино хугацаанд огцом тэлж, температурын тархалт жигдрэв. Энэ бол Гүүтийн таамагласан инфляцийн онолын үр дүн юм. Дараа нь тэлэлт алгуур хэлбэрт шилжив. Тэсрэлтээс хойш 1 секунд ч өнгөрөөгүй байхад үлдэх 3 хүч тус тусдаа салав. 3 минутын дараа температур целсийн 15 сая хэмээр буурч, атомын цөм хэлбэржин бүрэлдэв. Улмаар устөрөгч, дараа нь Гамов Алфер нарын таамагласны дагуу устөрөгчийн цөмийн урвалын үр дүнд гели үүсэв. 380 мянган жилийн дараа гэрэл харанхуйг чиглэн тархав. Вилсон Пэнзиас нарын нээсэн үлдэгдэл цацраг энэ цаг үед хамаарна. 1 тэрбум жилийн дараа одод үүсч эхлэн, Хойлын таамагласан азот, устөрөгч, нүүрстөрөгч мэтийн хүнд элементүүд үүсэв. 9 тэрбум жилийн дараа масс болон хүндийн хүчний үйлчлэлээр одод бүрэлдэн тогтов. Температур нэмэгдэн, цөмийн урвал явагдаж нар бий болов. Түүнийг тойрсон зээрэнцэг хэлбэрийн хийнээс тэнгэрийн жижиг биетүүд үүсч, хоорондоо олон дахин мөргөлдсөнөөр гаригуудыг үүсгэв. Солирын мөргөлдөөнөөс үүдэн нэгэн гаригийн гадаргын температур нэмэгдэв. Солиртой хамт ирсэн ус, нүүрстөрөгч агаар мандлыг үүсгэв. Энэ бол дэлхий юм. Дараа нь түүний гадарга усаар бүрхэгдэж, түүн дотор гайхалтай химийн урвал явагдан амьдрал үүсэв. Их тэсрэлтээс хойш 13,7 тэрбум жилийн дараа буюу өнөөдөр орчлон ертөнц 196 тэрбум гэрлийн жилийн хэмжээнд хүртэл тэлэв. Энэ бол хэдэн мянган эрдэмтний оюун ухаанаар дамжин, хэдэн мянган жилийн хугацаанд нээж илрүүлсэн, орчлон, дэлхийн үүслийн түүх юм.

Тэгвэл одоо түүний төгсгөлийн тухай багахан эргэцүүлье. Жил болгон ирдэг шиг намрын налгар өдрүүд хэзээ нэгэн цагт ирэхээ болино. Төгсгөл хэдэн арван тэрбум жилийн дараа ирнэ. 5 тэрбум жилийн дараа хүн төрөлхтний иргэншил устаж, дэлхийн амьдрал мөхнө. Өтөлж хөгширсөн нар энергиэ алдаж, температур нь буурна. Улаанаар гэрэлтэн, хэмжээ нь нэмэгдэх тусам дэлхийд улам ойртоно. Замдаа Сугар, Буд гаригийг залгина. Далай ууршин алга болж дэлхийн гадарга халуун лаваар бүрхэгдэнэ. Энергээ алдаж дууссан нар цагаан одой од болон хувирна. Нарны эргэн тойронд гариг хэлбэрийн хийн үүлэнцэр үүсч, сүнс мэт тэнүүчлэнэ. "Амь голтой" үлдэх Санчир, Ангараг ч удалгүй хэлбэрээ өөрчилнө. Нарны хийн үүлээр бүрхэгдэх үед чулуу, төмөрлөгөөс бүрдэх гаригийн цөм л үлдэнэ. Нарны хүндийн хүчийг бараг мэдрэхээ больсон гаригийн үлдэгдлүүд холдон одож, сансарын уудамд аялахдаа нарнаас үлдсэн өчүүхэн дулаан илчийг хэдэн арван тэрбум жилийн туршид хадгалсаар байна. Удалгүй нар гэрэлтэхээ больж, хар одой од болон хувирна. Түүнээс хойших хэдэн арван тэрбум жилийн хугацаанд одод нууцлаг хар энергийн нөлөөгөөр бие биенээсээ холдсоор байна. Тэлэлтийн хурд нь нэмэгдэж, хүндийн хүчний үйлчлэлээс ангижирсан орчлон ертөнц задран сарнина. Галактикууд, одны аймаг, одод, тэр ч байтугай атом хүртэл хумхын тоос болон хувирна. Орчлонгийн төгсгөл "Их задрал"-аар дуусна. Төгсгөлийн онолыг олонхи эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрсөн боловч түүний батлагдах эсэх нь тодорхойгүй байна. Гэхдээ цаашид шинэ шинэ онолууд төрөн гарч, батлагдаж няцаагдаж, хүн төрөлхтний мэдлэгийн хүрээг баяжуулсаар байх нь тодорхой.

эх сурвалж, The Universe TV series 2007

дэлгэрэнгүй

Их тэсрэлтийн онол (эхний хэсэг)

Түүх болгонд эхлэл байдгийн адил орчлон ертөнцөд ч бас эхлэл бий. Тэр бол Их тэсрэлт хэмээгдэх учир битүүлэг үйл явдал юм. Алс холын галактикууд биднээс улам алслан холдсоор байдаг. Галактикуудын алслах хурдыг тооцож үзвэл 13.7 тэрбум жилийн өмнө орчлон ертөнц үүссэн хэмээх дүгнэлтэд хүрнэ. Тэр үед орчлон ертөнц хэмжээлшгүй их нягттай, асар өндөр темпертуртай, цэг мэт өчүүхэн зүйл байв. Их тэсрэлтээр орчлон ертөнц үүсч, цаашид тэлэн томорч, хөгжсөөр өнөөдрийг хүрчээ. Өнөөдөр их тэсрэлтийн онолыг дийлэнх эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч байгаа боловч түүнд тодорхойгүй асуудал цөөнгүй бий. Их тэсрэлтийн онол нь их тэсрэлт болсоны дараахнаас эхэлсэн үйл явдлын тухай өгүүлдэг. Тэр ч байтугай тэсрэлт хэмээн нэрлэгдэх эсэх нь ч эргэлзээтэй, бидний мэдэх тэсрэлт, дэлбэрэлтээс ялгаатай үзэгдэл юм. Цохилтын долгионыг дамжуулах агаар мандал үгүй учир их тэсрэлтийн дуу чимээ ч сансар огторгуйд тархахгүй. Гэхдээ юутай ч энэ үйл явдлын үр дүнд орчлон ертөнц үүссэн гэдэг нь нотлогдож, эрдэмтэд бодит үнэнд алхам алхамаар ойртсоор байна.

Бидний амьдарч буй дэлхий хэмээх энэ өчүүхэн гариг орчлон ертөнцийн альхан зайд хэрхэн оршин тогтнож байна вэ. Дэлхий цахиур болон хүчилтөрөгч хэмээх элементүүдээс голчлон бүрддэг. Дэлхийн цөмийг метал бүрдүүлдэг бол гадарга нь усаар бүрхэгдсэн. 24 цагт тэнхлэгээ, 365 хоногт нарыг тус тус нэг удаа тойрон эргэнэ. Тэгвэл нар голчлон устөрөгч, гелийгээс бүрддэг. Нарны гадаргын температур целсийн 6000 хэмд хүрдэг бол секунд тутамд 700 сая тонн устөрөгч, 695 сая тонн гелийг шатааж байдаг. 4.5 тэрбум жилийн өмнө нар, түүнийг тойрсон дэлхий, сар,  бусад гаригуудаас бүрдэх нарны аймаг үүсчээ. Нарны аймаг нь хөдөлгөөнгүй биш бөгөөд секунд тутамд 200 км-ийн хурдтайгаар, 200 тэрбум одны аварга бөөгнөрөл болох сүүн зам галактикийн төвийг тойрон эргэх хөдөлгөөн хийдэг. Сүүн замд нарны аймгийн адил гаригийн систем 6 тэрбум орчим бий. Тэгвэл бидний ажиглаж чадах орон зайн хязгаарт орших, сүүн замтай адил галактик 125 тэрбумаар тоологдоно. Энэ бүхэн нийлж орчлон ертөнцийг бүрдүүлнэ.

Орчлон ертөнцийн эхлэл болсон их тэсрэлтийн онол нь эрдэмтэдийн олон зуун жилийн хүчин чармайлтын үр дүнд бий болсон юм. Хүн төрөлхтөн эрт цагаас эхлэн орчлон ертөнцийн нууцыг тайлахыг хичээсээр иржээ. Эртний хүмүүс нар тэнгэрийг эрхшээдэг гэж боддог байв. Байгалийн өмнө хүчин мөхөстсөн хүмүүс тэнгэрт бурхан бий хэмээн итгэж, түүнтэй холбогдохыг хичээж байв. Үүний тулд английн Стоунхэнж, мексикийн Тэнгэрийн сүм зэрэг байгууламжийг босгожээ. Германы өмнөд нутагт, Берлинээс 100 км зайд Гусэк хэмээх тосгон бий. Тэнд нар, сар, оддыг ажиглах хамгийн эртний байгууламжын үлдэгдэл байдаг. 7000 жилийн өмнө бүтээгдсэн уг байгууламжийн тусламжтайгаар эртний хүмүүс улирлын өөрчлөлтийг тодорхойлдог байв. Жилийн хамгийн урт болон хамгийн богино өдөр байгууламжийн хаалгаар нарны гэрэл орохоор бүтээгджээ. Түүний тусламжтайгаар хүмүүс үр суулгах, ургацаа хураах хугацааг тооцолдог байв.

Эртний хүмүүс оддын хөдөлгөөн өөрсдийнх нь амьдралыг шийддэг гэдэгт итгэдэг байв. Шинээр үзэгдэх од шинэ хаан төрөхийг зөгнөдөг бол сүүлт од дайн байлдаан болохыг илтгэнэ. Тэгвэл МЭӨ 6-р зуунд санваартнууд анхлан оддын ангилал хийжээ. Однуудыг хооронд нь холбож, элдэв амьтны дүрс үүсгэн, хонины орд, үхрийн орд, хамтатгахын орд гэх мэтчилэн нэрлэв. Эдгээр нь эхэндээ мэргэ төлгийн зорилгоор ашиглагдаж байсан бол сүүлдээ шинжлэх ухаанч аргачлал бүхий судалгаануудад хэрэглэгдэх болжээ. Эртний грекүүд тооны тусламжтайгаар нар, сарны хөдөлгөөнийг судлаж байв. Тэд 2000 жилийн өмнөөс саран дээр тусах дэлхийн сүүдрийг ажиглаж, дэлхий бөөрөнхий гэдгийг анзаарч эхэлжээ. Тэр ч байтугай дэлхийн хэмжээ, нар, сар хүртэлх зайг тооцоолон гаргасан байна. Дэлхийн хэмжээ гэхэд л бодит байдалтай 10%-иар зөрж байв. Энэ нь эртний хүмүүсийн оюун ухаан хангалттай өндөр түвшинд байсныг илтгэнэ.

Эртний грекүүд 2 төрлийн од байдгийг мэдэж байв. Ихэнх од жижиг хэмжээтэй, тэнгэрт бэхлэгдсэн мэт нэгэн зэрэг хөдлөж байгаа мэт харагдана. Тэгвэл цөөн тооны одны бие даасан, гогцоорсон хөдөлгөөн бусдаасаа ялгарч байв. Тэдгээр нь үнэн чанартаа нарны аймгийн гаригууд юм. Хүмүүс гаригуудын хөдөлгөөнийг танин мэдэх хүртэл 100 гаруй жилийн хугацаа өнгөрчээ. Эртний грекүүд энгийн нүдээр харагдах 5 гаригийг ялган таньж, тэдгээрийг Буд, Сугар, Ангараг, Санчир, Бархасбадь хэмээн бурхадын нэрлээр нэрлэв. Эртний одон орон судлалыг эртний грекийн суут философич Аристотелийн үзэл санаа голлон тодорхойлж байв. Тэрээр МЭӨ 4-р зууны үед дэлхий бол орчлонгийн төв бөгөөд нар болон бусад гаригууд түүнийг тойрон эргэдэг хэмээн таамаглажээ. Манай эриний 1-р зууны үед одон оронч Птолемей Аристотелийн таамаглалыг үргэлжлүүлж, гаригийн хөдөлгөөнийг тооцох аргыг боловсруулсан байна. Гаригууд хачирхалтай гогцоорсон тойрог хөдөлгөөн хийж байв. Түүгээр гаригийн хөдөлгөөнийг урьдчлан тооцоолох боломжтой болжээ. Орчлон ертөнцийн тухай дэлхий төвт энэхүү онол хэдэн зууны турш ноёлох болно. Улмаар 476 онд Ромын эзэнт гүрэн мөхсөнөөр одон орон судлал уналтад оров.

Түүнээс хойш 1000 жилийн дараа, 15-р зуунд орчлонгийн зүй тогтлын тухай шинэ онол төрөн гарч, Их тэсрэлтийн онолд нэг алхам ойртов. Ертөнцийн төвд дэлхийг бус нарыг байрлуулсан шинэ онол бурханыг гутаан доромжилсонд тооцогдож, сүм хийдийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарах болно. Нар төвт онолыг үндэслэгч Николай Коперник өөрөө бурханд итгэгч нэгэн байв. Тэрээр гаригууд нарыг тойрч эргэдэг хэмээн таамаглаж, Буд гариг 3 сарын давтамжтайгаар нарыг тойрдог болохыг нээжээ. Мөн нарнаас хамгийн хол орших Санчир гариг нарыг нэг бүтэн тойроход 30 жил зарцуулагддаг, дэлхий өөрийн тэнхлэгээ 24 цагийн давтамжтайгаар тойрон эргэдгийг тус тус тодорхойлжээ. Тэнгэрт одод хөдлөж байгаа мэт харагддаг нь орчлон ертөнц эргэлдэж байгаагааас бус, дэлхий тэнхлэгээ тойрч эргэдгээс үүдэлтэй хэмээн тэр тайлбарлав. Гэхдээ Коперник 1543 онд насан эцэслэх хүртлээ нар төвт онолыг нийтэд дэлгээгүй ажээ.

Коперникийн онолыг үргэлжлүүлэн хөгжүүлсэн хүн бол 1571 онд төрсөн Ёханес Кеплер юм. Тэрээр нэлээд хэдэн жилийн турш нарийвчилсан ажиглалт хийж, их хэмжээний мэдээлэл цуглуулжээ. Тэдгээрт тулгуурласан тооцоогоор гаригууд нарыг тойрон эргэдэг гэдгийг баталгаажуулж, гаригийн тойрог зам зөв тойрог бус зуйван дугуй хэлбэртэй гэдгийг тогтоосон байна. Мөн гаригууд наранд ойртох үед хурд нь нэмэгддэг, холдох үед буурдаг, тогтмол бус хурдтай болохыг тодорхойлов. Кеплер гаригийн хөдөлгөөний хурдны өөрчлөлтөд нар нөлөөлж байгааг илрүүлсэн боловч чухам ямар хүч үйлчилж байгааг мэдэхгүй байв. Тэрээр нууцлаг хүчний учрыг олохоосоо өмнө сүм хийдийн эсэргүүцлийг давах хэрэгтэй болно.

17-р зуун эхлэхийн өмнөхөн италийн одон оронч Галилео Галилей Кеплер, Коперник нарын нар төвт онол зөв гэдгийг батлав. Галилей одон орон судлалд хувьсгал хийх төхөөрөмж бүтээсэн нь дуран авай юм. Нарийхан хоолойн хоёр үзүүрт шил байрлуулснаар холын юмсыг ойртуулан харах боломжтой болжээ. 1609 онд Галилей 30 дахин томруулах чадвартай, тухайн үеийн хамгийн өндөр хүчин чадал бүхий дуранг бүтээв. Тэрээр хэд хэдэн гариг, сарны тогоо, Бархасбадийг тойрон эргэх дагуул, Санчирын аварга бүслүүрийг нээв. Коперникийн төсөөлсөн таамаглалыг Кеплер ажиглалт болон математик тооцооллоор баталгаажуулсан бол Галилей дурангийн ажиглалтаар нотлов. Галилей нээлтүүдээ 1610 онд "Оддын илгээмж" номонд нэгтгэн хэвлүүлжээ. 1633 онд "Огторгуйн тухай ярилцлага" номоо хэвлүүлсэн боловч дараа жил нь шашны шүүхэд дуудагдаж, нар төвт онолоос татгалзахаас өөр аргагүй болов. Гэвч Флоренцийн захад, гэрийн хорионд байх үедээ ч сансар огторгуйн зүй тогтлыг эрэлхийлсээр байжээ. Галилей нас барахын өмнөхөн Кеплерийн гүйцээж амжаагүй ажил буюу гаригуудад үзүүлэх нарны нөлөөллийн талаар судалгаа хийсэн байна. Түүний шинэчлэн найруулсан "Огторгуйн тухай ярилцлага" номонд чөлөөт уналт хийж буй өөр өөр масс бүхий биетүүдийн унах хугацаа массаас хамаарахгүй хэмээх дүгнэлт багтжээ. Уг судалгаа дараа дараагийн эрдэмтдийн гараар дамжин Их тэсрэлтийн онолтой холбогдох болно.

1643 онд төрсөн суут Исаак Ньютон Галилейн таамаглалыг өргөжүүлж, гаригуудын хөдөлгөөний хуулийг боловсруулав. Юмс дэлхийд татагдан унадаг шиг гаригууд ч хоорондоо хүндийн хүчний үйлчлэлээр татагддаг. Энэ хүч нь гаригуудын хөдөлгөөний үндэс болдог байна. Дэлхий болон нар масс агуулах учир хоорондоо татагдана. Харин дэлхийн масс харьцангуй бага учир нарыг тойрч эргэнэ. Гариг ч алим ч нэг л адил хуулинд захирагдан хөдлөнө. Ньютоны боловсруулсан гравитацын хүчний хууль физикийн суурь хуулинд тооцогдох болсон юм. Тэрээр одон орон судлалыг анх удаа математиктай холбож, түүнээс хойших цаг үед одон орон математикгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй зүйл болов. Гэхдээ Ньютон хүндийн хүчний үйлчлэлийг тайлбарласан боловч түүний мөн чанарыг тодорхойлсонгүй.

200-аад жилийн дараа алдарт Эйнштейн физикийн шинэ хуулийг бүтээв. 1905 онд хэвлэгдсэн түүний өгүүллээр харьцангуйн тусгай онол бий болов. Их сургуулиа дүүргэсэн Эйнштейн багшлах боломж олдоогүй учир патентийн байгууллагад ажиллахын зэрэгцээ орон зай, цаг хугацааны тухай хувьсгал хийсэн онолоо бүтээв. 1920 онд хэвлэгдсэн харьцангуйн ерөнхий онолоор орон зай, цаг хугацаанд хүндийн хүч хэрхэн нөлөөлдөгийг тодорхойлжээ. Масс ихтэй биетийн ойролцоо орон зай, цаг хугацааны хэмжээсүүд муруйдаг. Энэ муруйлт нь хүндийн хүчний тайлал бөгөөд одод, галактикуудын хүндийн хүчний нөлөөгөөр орчлон ертөнц агшиж, сунадаг байна. Масс их байх тусам муруйлт их, мөн татах хүч их байх болно. Эйнштэйн орчлон ертөнцийг агшиж тэлэхгүй, тогтонги шинж чанартай, мөнх орших зүйл гэж бодож байв. Иймд ямар нэгэн нууцлаг хүч хүндийн хүчний эсрэг үйлчилж орчлон ертөнцийн тогтворжилтыг хангана гэж үзжээ. Гэвч энэ нууцлаг хүчний хэмжээ их байх тохиолдолд орчлон эцэс төгсгөлтэй гэдэг нь харьцангуйн ерөнхий онолоос тодорхой харагдана.

үргэлжилнэ ...

дэлгэрэнгүй

Ухаалаг нүдний шилний өрсөлдөөн ширүүсч байна

Ухаалаг утас, ухаалаг цаг зэрэг үүрэн төхөөрөмжийн технологийн дараачийн үеийг Google glass тодорхойлж байгаа боловч ийм төрлийн бүтээгдэхүүн нийтийн хэрэглээнд хараахан нэвтрээгүй байна. Гэхдээ Google ухаалаг нүдний шилний бета хувилбарыг хөгжүүлж байх явцад адил төрлийн төхөөрөмжүүд бүтээгдэж эхлэв. Нүдний шилэнд видео камер суурилуулж, гурван хэмжээст орон зайд голограм дүрслэлийг удирдах зэргээр бусад өрсөлдөгч компаниуд ухаалаг нүдний шилний хөгжүүлэлтэд хошуурцгааж байна.

Зарим компани Google-ийн дутагдалтай талыг ашиглахыг зорьж байна. Google glass-ыг харааны шил зүүдэг хүмүүс хэрэглэхэд тохиромжгүй. Тэгвэл Epiphany Eyewear хэмээх ухаалаг нүдний шил 32 Гб хүртэлх багтаамжтай, товчлуураар асч, унтрах HD камерыг агуулахаас гадна электрон хэсгийн тусламжтайгаар бараг бүх төрлийн хараанд тааруулан тохируулгыг өөрчлөх боломжтой юм. Мөн линзний өнгийг өөрчилж нарны шил болгон ашигласан ч болно. Одоогийн байдлаар урьдчилан захиалага өгч энэ нүдний шилийг худалдаж авах боломжтой бөгөөд 8 Гб багтаамжтай нь 299 доллараар үнэлэгдэж байна. Zeyez  нь ердийн нүдний шил мэт харагдах боловч 8 Гб багтаамжтай, дуу, дүрс бичлэг хийж, Фэйсбүүкт шууд ачаалах, харааны шил болгон ашиглах боломжтой.

Зарим үйлдвэрлэгч нар ярих, бичих, хайлт хийх, интернетээр аялах зэрэг Google-ийн адил боломжуудыг хангалттайд тооцож байна. Vusix smart glasses болон GlassUp нь хэрэглэгч таны ухаалаг утсыг нүдний чинь өмнө авч ирнэ. Гэхдээ ердийн ухаалаг утсаа биедээ авч явах шаардлагатай. GlassUp нь спорт загварын болон ажилчдын хамгаалах нүдний шил мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг бол Vusix’s нь чихэнд байрлуулах "хөх шүд" төхөөрөмжийг нүдний өмнө хүртэл сунгасан мэт харагдана. GlassUp нь зөвхөн уншигч төхөөрөмж бол Vusix’s нь ердийн ухаалаг утасны адил мэдрэгчүүдийн тусламжтайгаар хуруугаар товших, дуу хоолойгоор удирдах боломжтой. GlassUp ухаалаг нүдний шил 299 доллараар үнэлэгдэж байгаа бол Vusix’s-ийн үнэ өртөг одоогоор тодорхойгүй байна.

Тэгвэл Meta SpaceGlasses нь Google-ээс илүү боломжуудыг санал болгож байна. Энэ нүдний шил гурван хэмжээст голограм дүрслэлээр үүсгэсэн хийсвэр орчинд хэрэглэгчийг оруулж, гарын хөдөлгөөнөөр удирдах боломж олгоно. Мөн ойрын хугацаанд дуу хоолойны удирдлагыг нэгтгэж, ирэх 4 сараас худалдаанд гарах үед тоглоомын апликэшнүүдийг суулгахаар төлөвлөжээ. 667 доллараар үнэлэгдэх уг нүдний шилний эхний хувилбар голограм гар (keyboard)-ны апликэшнийг агуулах бололтой. Сурталчилгааны бичлэгт үзүүлсэнээр хэвлэх обьектийн өгөгдлийг бүтээж, 3D принтерт дамжуулах боломжоор хангагдах ажээ. Уг нүдний шилийг үйлдвэрлэлийн хэрэглээнд илүү тохиромжтой хэмээн шинжээчид дүгнэж байна.

Vusix мөн адил хийсвэр болон бодит ертөнцийг холбох технологийг агуулах боловч өөрийн гэсэн апликэшнгүй байгаа юм. Ухаалаг нүдний шил илүү өргөн боломжийг агуулах тусам овор хэмжээ нэмэгдэж, үзэмж муутай болдог нь хэрэглэгчдийн таашаалд тэр болгон нийцэхгүй байдалд хүргэдэг. Мөн ихэнх үйлдвэрлэгчид өөрийн гэсэн хит апликэшнгүй байгаа тул энэ чиглэлд анхаарлаа хандуулж байна. Иймд Google ойрын хугацаанд хэрэглэгчийн зах зээлд ноёлсон хэвээр байх бололтой. Нээлттэй эхийн андройд үйлдлийн систем нь олон тооны хөгжүүлэгчдийн дэмжлэгээр хит апликэшнүүдийг цөөнгүй төрөн гарахад голлон нөлөөлж байгаа билээ.

эх сурвалж, singularityhub

дэлгэрэнгүй

Хятадууд хотжуулах аварга туршилт хийж байна

Өнгөрөгч зуны эхээр хятадын төв нутгийн нэгэн хотод 10 мянган цугларчээ. Тэд насаараа газар тариалан эрхлэн амьдарч ирсэн төрөлх тосгоноо орхиж, томоохон хотын нэгэн шинэ дүүрэгт, орчин үеийн тохилог орон сууцны хороололд шилжин суурьшихаар шийдсэн хүмүүс юм. Гэр бүлийн гишүүдийн тооноос хамааран өрөөний тоог тогтоох боловч 32 давхар шинэ орон сууцнуудын аль давхарт амьдрах нь уг өдөр цугласан шалтгаан болох сугалаагаар шийдэгдэнэ. Энэ бол дэлхийн 2 дахь том эдийн засаг бүхий Хятад улсын хэрэгжүүлж буй нүүлгэн суурьшуулах аварга туршилтын эхлэл юм.

Бүгд найрамдах улс байгуулагдсаны дараа хятадын ард түмний дийлэнх хэсгийг ядуучууд бүрдүүлж байв. Хятадын засгийн газраас юуны өмнө хүнсний хангамжийг нэмэгдүүлэх зорилт тавьж, тухайн үеийн газар тариалан эрхлэгчдэд хөдөө аж ахуйн гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх үүрэг хүлээлгэсэн байна. Энэ зорилтын хүрээнд орон нутгийн иргэдийн шилжих хөдөлгөөнийг хатуу хоригложээ. Харин Дэн Сяпиний нээлттэй хаалганы бодлогын үр дүнд гадаадын хөрөнгө оруулалт эрс нэмэгдэж, эрэг орчмын бүс нутагт үйлдвэржилт эрчимтэй явагдсанаар ажиллах хүчний дутагдалд орох болов.

Иймд 1990-ээд оноос иргэдийн шилжилт хөдөлгөөнд тавигдаж байсан хязгаарлалтыг цуцласан байна. Гэвч орон нутгийн иргэний бүртгэл бүхий хүмүүсийг хотын иргэн хэмээн хүлээн зөвшөөрдөггүй байсан нь иргэдийн дунд амьдралын түвшний ялгаа гарах нөхцөл болжээ. Тэгвэл түүнээс хойш 20-оод жилийн дараа энэ ялгааг арилгах аварга туршилтыг хятадын төв хэсгийн Чунчин (Chongqing) хотод тус улсын засгийн газраас хэрэгжүүлж эхлээд байна. 3 жилийн өмнө эхэлсэн туршилтаар Чунчин хотын 30 сая иргэний гуравны хоёрыг бүрдүүлдэг орон нутгийн тариаланчдын тал хувийг 10 жилийн хугацаанд хотын иргэн болгон суурьшуулахаар төлөвлөжээ.

Туршилтын хүрээнд эхний ээлжинд "нүүлгэн суурьшлын сууц" хэмээгдэх орон сууцнуудыг барьж байна. Үүний тулд хотын захиргаа хөрөнгө оруулалтын компаниудаар дамжуулан банкнаас шаардагдах хөрөнгийг зээл хэлбэрээр авч байна. Мөн тариаланчдын эзэмшиж байсан газрыг компаниудад худалдаалж, орлогоос хот тодорхой хэмжээний ашиг олох, зээлээ буцаан төлөх, шинээр нэмэгдэн ирсэн хотын иргэдэд олгох нийгмийн халамж, тэтгэвэр зэрэгт зарцуулахаар төлөвлөжээ. Нөгөө талаас хуучин газар тариалан эрхэлж байсан газарт үйлдвэрүүд байгуулагдаж хотын шинэ иргэдийг ажлын байраар хангах нөхцөл бүрдүүлнэ. Үүнд мэдээллийн технологи, нисэх буудал зэрэг ирээдүйтэй салбаруудад голлон анхаарлаа хандуулж байна.

Харин орон нутгийн иргэд тариалангийн зориулалтаар газар ашиглах эрхтэй боловч, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, тэтгэвэр зэрэг нийгмийн халамж хязгаарлагдмал байдаг. Тэгвэл хотын иргэн болсноор орчин үеийн тохиолог сууцанд суухаас гадна тэдний нийгмийн байдал эрс өөрчлөгдөнө. Эрэгтэйчүүд 60, эмэгтэйчүүд 55 наснаас тус тус тэтгэвэр авах эрхтэй болно. Мөн цэвэр бохир ус, цахилгаанаас бусад зүйлд төлбөр төлөхгүй бөгөөд сууц нь үнэ төлбөргүй байна. Одоогийн байдлаар нүүлгэн суурьшлын сууцнуудаас гадна Чунчин хотын үйлдвэрлэлийн бүсийн бүтээн байгуулалт эрчимтэй явагдаж байна. Гэхдээ зөвхөн барилга угсралтын ажил хийгдэж байгаа учир ажлын байр хангалттай хэмжээгээр бий болоогүй. Энэ ажил төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхэд дахин 3 жил орчим хугацаа шаардагдана хэмээн хотын захиргаа үзэж байгаа юм. Чунчин хотын эдийн засаг өнгөрөгч онд улсдаа хамгийн өндөр хэмжээгээр өсч, 13.6%-д хүрсэн байна.

Насаараа газар тариалан эрхэлж ирсэн 49 настай Ли Зо Бин одоо шинэ орон сууцны 20 давхарт амьдарч байна. 4 гишүүнтэй түүний ам бүлд 105 квадрат метр талбай бүхий сууц оногджээ. Хамт амьдарч буй эцэг эх хоёр нь тариачин байх үедээ авч үзээгүй тэтгэвэрт хамрагдсан байна. Сар бүр авах 1000 юаны тэтгэвэр тансаглахгүй бол амьдралд хангалттай хүрэлцэх мөнгө юм. Харин Ли Зо Бин одоогоор ажилгүй ч хотын захиргаанаас зохион байгуулж буй үнэ төлбөргүй сургалтад хамрагдаж, өргөгч механизмийн жолоочийн мэргэжлийн үнэмлэхтэй болохыг хичээж байна. Ихэнх ажлын зар нас заадаг тул ажилгүйчүүдийн дийлэнхийг 40-50 насныхан бүрдүүлдэг байна. Иймд шинэ орон сууцандаа гэр бүлийн хамт амьдрах цаг удахгүй ирнэ хэмээх найдлага тээсээр түр хугацаанд ажиллаж, амьдрахаар эрэг дагуух хотуудыг зорих хүмүүс ч олон байгаа юм. Ли Зо Биний эхнэр ч тэдний адил шийджээ.

Өнгөрөгч зун аварга туршилтын үр дүнд нөлөөлөх үйл явдал болов. Үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт хэт их хөрөнгө оруулалт хийгдэж байгаагаас болгоомжилсон төв банк мөнгөний нийлүүлэлтийг багасгах арга хэмжээ авчээ. Далд эдийн засагт хэтэрхий их мөнгө эргэлдэж байна хэмээн мэргэжилтнүүд ч анхааруулах болов. Эдийн засгийн өсөлт удааширч байгаа нь засгийн газар санхүүгийн хүндрэлд орсоноос шалтгаалсан хэмээн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хардав. Чунчин хотын банкнаас авах хөрөнгийн хэмжээ багасч, бүтээн байгуулалтын ажилд саад учрах болсон байна. Үүнээс зайлсхийхийн тулд аль болох их хэмжээний газрыг богино хугацаанд борлуулахаар төлөвлөжээ. Эдийн засгийн цаашдын байдал тодорхойгүй ч туршилт үргэлжилсээр байна.

Өнөөгийн байдлаар хятадын хүн амын 70%-ийг бүрдүүлэх 900 сая хүн газар тариалан эрхлэн, хөдөөгийн тосгодод амьдарч юм. Хятадын эдийн засгийн өсөлт эх газрын хэсэгт амьдрах иргэдэд хүртэхгүй байгаагаас амьдралын түвшний ялгаа эрс ихэсч байна. Үүний нөлөө сүүлийн үед хаа сайгүй өрнөх болсон жагсаал цуглааны үед илэрч, коммунист намыг шүүмжлэх, Дэн Сяпиний үеийг санагалзах дуу хоолой ч сонсогдох болжээ. Хэрэв Чунчин хотын туршилт амжилттай хэрэгжвэл бусад томоохон хотуудад мөн адил үе шаттайгаар хэрэгжүүлж, 2030 он гэхэд хотын иргэдийн тоог 1 тэрбумд хүргэхээр тус улс төлөвлөж байна.

эх сурвалж, NHK

дэлгэрэнгүй

i-ROAD

Замын түгжрэл, дулаан зогсоол, шатахууны үнэ, утааны татвараас авахуулаад жолооч нарт зовлон мунддаггүй. Зардал багатай хоёр дугуйт хөлөглөе гэхээр бороонд норж, хүйтэнд даарах нь хэцүү. Тэгвэл маневр сайтай, зогсоолын асуудалгүй, эдийн засгийн хэмнэлттэй, илүү найдвартай, цаг агаарын ямар ч нөxцөлд ашиглах боломжтой, таны шаардлагад нийцэх шинэ төрлийн тээврийн хэрэгслийг Тоёота компани бүтээж байна. i-ROAD хэмээх "гурван дугуйт" ердийн автомашинтай адил хэмжээний тогтворжилт болон аюулгүй байдлыг хангажээ

Мотоциклийн адил өргөн бүхий энэ шинэ тээврийн хэрэгсэл хотын авто замын түгжрэл, агаарын бохирдлоос ангижруулахад туслана. Мөн бүхээг, гэрэлтүүлэг, дулаацуулга, хөгжим, "хөх шүд"-ээр хүртэл тоноглогдож, тун тохилог орчинг бүрдүүлжээ. Хэдийгээр мотоциклтэй төстэй мэт харагдах боловч энэ гурван дугуйтын жолоодлого автомашинаас ялгарахгүй ажээ. Үүний нууц нь "идэвхтэй налалт" хэмээн нэрлэгдэх жолоочийн үйлдлийг автоматаар засварлах систем юм. Уг систем огцом эргэлт хийх, замаас гарах, мурилзсан хөдөлгөөн хийх үед урд дугуйг дээш болон доош хөдөлгөн хамгийн оновчтой байрлалд шилжүүлдэг байна.

Эргэлтийн үед яг л мотоцикл мэт налах боловч жолооч ямар ч автомат технологи болон тэнцвэр алдах эсэхэд анхаарал хандуулах шаардлагагүй юм. Хөдөлгүүрийн удирдлагын төхөөрөмж нь жолооны эргэлтийн байрлал, гироскоп мэдрэгч, хурдны мэдээллээс хамааруулан налалтын өнцөгийг автоматаар тохируулна. Мөн шулуун хөдөлгөөн хийж байлаа ч замын дэгэн догон тааралдсан тохиолдолд урд дугуйнууд дээш, доош эсрэг чиглэлд хөдлөж донсолгоог саармагжуулах учир их биеийн түвшин тогтвортой хэмжээнд баригддаг байна.

Одоогоор бүтээгдээд байгаа 2 хүний суудалтай туршилтын загвар нь 2 кВ-ын лити ионы хос батерейгээр тоноглогдож, нэг удаагийн бүрэн цэнэглэлтээр 50 км зайг туулан, 60 км/ц хүртэл хурдлах боломжтой юм. Гурван дугуйтын урт нь 2.35 м, өндөр нь 1.45м, өргөн нь 85 см тус тус байна. Мотоциклтэй адил өргөнтэй учир нэг автомашины зогсоолд 4 гурван дугуйтыг зогсоох боломжтой. Одоогоор концепт түвшиндээ байгаа учир үнэ өртөгийг нарийвчлан тодорхойлоогүй байна. Тоёта компани i-ROAD  "гурван дугуйт"-ыг 2020 оноос олноор үйлдвэрлэж, ердийн хэрэглээнд нэвтрүүлэхээр төлөвлөжээ.

эх сурвалж, mailonline

дэлгэрэнгүй

Монголчууд Японд довтолсон нь (төгсгөл хэсэг)

Рюкю их сургуулийн профессор, археологич Икэда Ёшифүми бол монголчуудын довтолгоо (өмнөх хэсгийг энд дарж уншина уу)-ны ул мөрийг хайж, далайн усанд 20 жилийн турш шумбаж байгаа хүн юм. Монголын их гүрний 4400 усан онгоцны ихэнх нь Имари булангийн хойд хэсэгт живсэн хэмээн таамаглагдаж байна. Далайн ёроолын элс шаварт дарагдсан усан онгоцны үлдэглдийг илрүүлэхэд туйлын хүндрэлтэй байдаг. Тухайн үеийн малтлага зориулалтын хоолойгоор элс шаврыг соруулах аргад тулгуурлаж байсан бөгөөд малтлагын явцад их хэмжээний шавар усанд тархаж үзэгдэж орчинг хязгаарладаг, үр ашиг муутай, их хэмжээний газрыг шалгах боломжгүй байжээ.

Харин Ёшифүми далайн ёроолын газрын давхаргыг судлах газар хөдлөлтийн судалгааны төхөөрөмжийг 7 жилийн өмнөөс ашиглаж эхэлсэн байна. Төхөөрөмжийн илгээсэн долгион газрын давхаргуудад хүрч эргэн ирэхдээ давхаргын нягтын ялгааг тодорхойлох замаар элс шавар дор булагдсан олдворуудыг илрүүлэх боломж олгож байв. Судалгааны баг Имари булангийн хэсгүүдэд 50 м зайтай самналтыг 5 жилийн хугацаанд хийсний үр дүнд олдвор байж болох цэгүүдийг нийт 142 байрлалд илрүүлсэн байна. Төхөөрөмжийн долгионы нарийвчлалыг нэмэгдүүлэн дахин шалгаж, тэдгээрээс магадлал өндөртэй 11 цэгийг тодруулжээ. Үүнд ашиглагдах нэгэн чухал нөхцөл нь далайн ёроолын элсний зузаан юм. Элс шавар хуралдах хурдыг тооцоолж үзэхэд 730 жилийн хугацаанд 1м орчим зузаан бүхий хэмжээ гарч байв.

Улмаар далайн эргээс 200 м зайд, 23 м-ын гүн далайн ёроолын хэсгийг сонгосон байна. Далайн урсгал болон салхины тааламжтай нөхцөл бүрдсэн үед уг хэсэгт хийсэн малтлагаар 10x15 м газарт тархсан модны бөөгнөрлийг илрүүлжээ. Олдвор бараг бүтнээрээ хадгалагдсан усан онгоцны үлдэгдэл бөгөөд дэлхийн хэмжээнд ховор олдворт тооцогдоно. Мөн онгоцны ачааны үлдэгдэл ч олджээ. Үүнд Хубилайн цэргүүдийн хэрэглэж байсан тухайн үеийн хамгийн өндөр технологийн зэвсэг болох тэсрэх бөмбөг, хятадад хийгдсэн тоосго орно. Эрдэмтэдийн анхаарлыг хамгийн их татсан зүйл нь усан онгоцны ёроол хэсгийн урт мод байв. Өдийг хүртэл хадгалагдан үлдсэн цөөхөн баримтын нэг нь монголчуудын довтолгооныг дүрсэлсэн зураг юм. Түүнд дүрслэгдсэн усан онгоцны ёроол хавтгай хэлбэртэй, тухайн үеийн япон загварын жижиг хөлөгтэй төстэй байв. Ийм хөлгөөр тээвэрлэх боломжтой хүний тоо 10-аас хэтрэхгүй. Өөрөөр хэлбэл 44000 ийм хөлгөөр 140 мянган цэргийг зөөвөрлөх боломжгүй юм.

 

Монголын их гүрний үеийн довтолгооны хөлөг өмнө нь солонгос улсын нутаг дэвсгэрээс олдсон байдаг. Хөлгийн ёроолын дагуу байрлах урт мод нь давалгааны нөлөөллийг саармагжуулж, хөлгийн тогтворжилтыг хангах тул далайн аялал хийх боломжийг бүрдүүлдэг байна. Солонгост олдсон хөлгийн урт 34м бол ёроолын модны урт түүний хагастай тэнцэнэ. Судлаачид дээрх хөлөгт тулгуурлан усан шинэ олдворын дүр төрхийг сэргээсэн байна. 13,5 м урт бүхий ёроолын модны хэмжээгээр тооцоход хөлгийн урт дор хаяж 27м хүрэх бөгөөд 100-аас ч олон тооны хүн тээвэрлэх чадвартай байна.

Имари булангаас өмнө нь усан онгоцны чулуун хүндрүүлэгч бүхий зангууг олсон байна. Хүндрүүлэгч чулуунд химийн шинжилгээ хийж, насжилтыг тодорхойлох замаар хятадын Гуанжоу орчмоос олборлосон болохыг тодорхойлжээ. Гуанжоу нь торгоны замын нэг төгсгөл бөгөөд тухайн үеийн гадаад харилцааны чухал хот байв. Уг хотын орчмоос Монголын их гүрний цаг үед хамаарах усан онгоцыг олсон байна. Хөлгийн дотор хэсэгт хөндлөн чиглэлд хийсэн таславчууд нь хөлгийн хана цоорсон хэсгийг тусгаарлаж, хөлгийг живэхээс сэргийлэх, өөрөөр хэлбэл алс холын аялалд зориулагдсан хийц юм. Тухайн үед хятадад очсон Марко Поло европт ч байгаагүй технологийг хятадууд эзэмшдэг тухай гайхан бичиж үлдээсэн байдаг. Усан онгоцны их биеийг 2 давхар зузаар модоор хучиж, ус нэвтрэхээс хамгаалах шавардлага хийдэг байжээ. Имари булангийн олдвороос мөн адил хийц болон шавардлага илэрсэн байна.

1279 онд бүх хятадыг эзэлсэн Хубилай хоёрхон жилийн хугацаанд 4400 аварга усан онгоц бүхий флотыг хэрхэн бүрдүүлсэн нь сонирхол татдаг. Тухайн үеийн өрнө дорнын гүүр болсон Гуанжоуд исламын наймаачид голлон худалдаа наймаа эрхэлдэг байжээ. Тэдний дунд хамгийн өндөр нэр хүнд, нөлөө бүхий Чэн Шо Пугаар Хубилай өөрийн цэргийн нэгэн нэгжийг толгойлуулах болсон байна. Исламын наймаачдын тухайн үеийн өндөр технологийг ашиглан 600 усан онгоц бүтээх тухай Хубилайн зарлигийн бичиг хадгалагдан үлдсэн байдаг. Мөн өөрийн эрхшээлд байсан солонгосчуудад 900 усан онгоц бүтээх үүрэг өгсөн байна. Эзлэн авсан улс орны технологийг авч ашигласан монголын морьтон цэрэг дэлхийд томд тооцогдох далайн аварга арми болон хувирчээ.

Усан онгоцны үйлдвэрлэлийн түүхээр мэргэжсэн Киото их сургуулийн профессор Мацүки Сатору Имари булангийн олдвороос сонирхолтой дүгнэлт хийсэн байна. Ердийн усан онгоцны хийцэд ашиглагддаггүй, хөндлөн чиглэлд угсрагдсан богино хэмжээтэй моднууд хүн тээвэрлэх вандан байсан гэж тэр үзэж байна. Хүн зөвхөн хэвтээгээр байрлах боломжтой вандангуудыг байрлуулж аль болох олон тооны олзны цэргийг зөөвөрлөж байжээ. Монголын их гүрэнд эзлэгдсэн улсын цэргүүд дараа дараагийн тулалдаануудад ашиглагдаж байв. Энэ нь монгол цэргийн хорогдлыг эрс багасгаж, газар нутгаа үр ашигтайгаар тэлэх бодлого юм.

Тэсрэх бөмбөгний үлдэгдлүүд Имари булангийн хөлгийн үлдэгдлийн чухал олдворуудын нэг юм. Тэдгээрийн зарим нь тэсрээгүй, бүтнээрээ байсан бөгөөд ийм бүтэн олдвор өөр хаана ч байдаггүй ажээ. Бөмбөгний дотор химийн бодисуудын хамт төмөрлөгийн хэлтэрхийнүүд агуулагдаж байв. Өмнө нь ийм төрлийн тэсрэх бөмбөг зөвхөн дуу чимээ гаргаж цэрэг, морьдыг айлгах зорилготой гэгдэж байсан бол энэ шинэ олдвор илүү хөнөөх чадалтай гэдгийг харуулав. Японы тэсрэх, дэлбэрэх бодисийн судалгааны төвд дууриалган хийсэн бөмбөгийг дэлбэлж туршихад төрмийн хэлтэрхийнүүд 50 м радиус хүртэлх орон зайд шидэгдэж байв. Хөлгийн үлдэгдлийн хамт тоосго, вааран эдлэл их хэмжээгээр олджээ. Эдгээр нь эзэлсэн газар нутагт байшин барьж, захирагчдийг суулгахаар төлөвлөж байсныг илтгэнэ.

1281 оны 6 сард 900 усан онгоц бүхий эхний ээлжийн цэргүүд солонгосоос гарч Хаката буланд ирсэн байдаг. Япончууд далан байгуулах зэргээр идэвхтэй хамгаалсны үр дүнд монголын цэрэг 7 хоногийн турш тулалдсан ч эрэгт гарч чадалгүйгээр Ики арал руу буцсан байна. Дараа нь хятадаас гарсан 3500 усан онгоц бүхий цэргийн гол хүчтэй нэгдэн аймшигт довтолгоо эхлүүлжээ. Гэвч далайн хар шуурга эхэлж, монголчуудын довтолгоонд саад болсон байна. Тайфунаас зугтсан 4400 усан онгоц Имари буланд орж ирсэнээр камиказэгийн эрхшээлд автагдсан флотын ихэнх хэсэг энд төгсгөлөө угтсан хэмээх түүх биднийг хүртэл уламжлагдан ирсэн билээ.

Өмнөх малтлагаар олдсон усан онгоцны 4 зангууны үзүүр бүгд өмнө зүгт чиглэн далайн ёроолд байрлаж байв. Энэ нь хөлөг сүйрэхийн өмнө өмнөөс хойш чиглэсэн салхинд автаж байсныг илтгэнэ. Далайн энэ буланд өмнө зүгээс ирсэн салхи маш их хүчтэй байдгийг өнөөгийн загас агнуур эрхлэгчид ч нотлож байна. Ийм салхитай үед загас агнах боломжгүй учир тэд далайд гардаггүй ажээ. Газарзүйн байрлалаас хамааран Имари булангийн зүүн болон зүүн хойд чиглэлээс салхи ирэх боломжийг арлууд хаадаг. Харин өмнө хэсгээс голын хөндийг дагасан салхи хүчтэй салхилдаг байна. Газарзүйн энэ нөхцөл байдлыг тодорхой мэдэхгүй байсан явдал нь монголын флотыг сүйрэхэд хүргэжээ.
 

Гэвч өөр бусад шалтгаанууд ч усан онгоцуудыг живэхэд нөлөөлсөн байж болохыг эрдэмтэд хэлж байна. Түүхэн баримтад монголчууд усан онгоцоо хооронд нь холбож бэхэлсэн байсан тухай өгүүлдэг. Далайн ослын судалгаагаар мэргэшсэн Тамура Кэничи компьютерийн симуляци хийж үзсэн байна. Салхины хурд ихсэх үед усан онгоцууд дайвалзаж, тавцанд ус дүүрнэ. Улмаар живж буй усан онгоцууд холбоотой ойролцоох усан онгоцуудаа нэг нэгээр нь татан живүүлж байв.

Түүхч Ёккаичи Ясүхиро "засварласан" хэмээх ханз үсэг бүхий моднуудыг хөлгийн үлдэгдлээс илрүүлжээ. Исламын наймаачид Хубилайн зарлигт тушаасан хөлгийн дөнгөж дөрөвний нэгийг л шинээр бүтээж амжсан хэмээх түүхэн мэдээлэл байдаг. Тэд хөлгийн тоог гүйцээхийн тулд эрэг орчмын богино зайн тээврийн болон загасчлалын хөлгүүдийг засварласан байх магадлал өндөр. Далайн аялалд зориулагдаагүй ийм усан онгоцууд урт хугацааны аялын явцад хурдан элэгдэж, муудах учир далайн шуургыг тэсвэрлэх боломж эрс багасах нь ойлгомжтой юм.

эх сурвалж, NHK & inoues

дэлгэрэнгүй

Титанд амьдрал бий юу

Бичлэгийн эхэнд хэдэн зураг харцгаая. Жижиг голууд нэгдэн нийлж, нэгэн том гол болон нууранд цутгаж байна. Дараагийн зурагт олон арал бүхий томоохон нуур дүрслэгдэнэ. Эцэст нь тал газар, усны урсгалд элэгдсэн мэт бөөрөнхий чулуулгуудийг ажиглаж болно. Бидэнд танил мэт санагдах эдгээр дүр зураг бол дэлхийнх бус, түүнээс 1 тэрбум 270 сая км-ийн зайд орших Санчир гаригийн 62 дагуулын нэг Титаных юм. Титан дэлхийтэй тун ч төстэй гэдэг нь саяхнаас тодорхой болоод байна. Мөн тэнд амьдралын ямар нэгэн хэлбэр оршин байх магадлал өндөр байгаа юм.

1997 оны 10-р сард НАСА Кассини хэмээх станцыг хөөргөжээ. Тус станцын зорилго Санчир гариг болон түүний дагуулуудыг нарийвчлан судлах явдал байв. 7 жилийн аялалын дараа Кассини Титанд хүрч 16 км-ийн өндрөөс, мөн Хагенс буугч төхөөрөмжийн тусламжтайгаар авсан гайхалтай зургуудийг дэлхий рүү илгээсээр байна. Зургууд Титаны гүн агаар мандалын доорхи гадаргын янз бүрийн хэлбэр, хэдэн зуугаар тоологдох нуур, түүнд цутгах голууд, арлуудыг дүрсэлжээ. Зургуудаас гадна агаар зүсэх мэт дуу чимээг илгээсэн нь Титан өтгөн агаар мандалаар бүрхэгдсэнийг илтгэнэ.

Агаар мандал нь гол мөрөн, нуур далай гэх мэт ус шингэн төлөвт оршин байх үндсэн нөхцөлүүдийн нэг бөгөөд хэрэв агааргүй бол ус ууршин алга болно. Гэхдээ Титанд ус бус метан шингэн төлөвт оршдог. Энэ нь бид байгалийн хийг шингэрүүлсэн хэлбэрт оруулан тээвэрлэж, хадгалдагтай төстэй бөгөөд агаарын -180 хэм бүхий Титаны нөхцөлд метан шингэн төлөвт байна. Титаны агаар мандлын 98 хувийг азот, 2 хувийг метан эзлэнэ. Харин хүчилтөрөгч байхгүй. Хүчилтөрөгчгүй нөхцөлд амьдрал оршин байж болох уу?

Соутвест судалгааны төвийн проффессор Хантер Вэйц Кассинигийн илгээсэн мэдээлэлд шинжилгээ хийснээр Титаны агаар мандалд бензол, ацетилин зэрэг хэд хэдэн төрлийн органик бодис байгааг илрүүлжээ. Нүүрстөрөгчийн нэг атомт энгийн органик бодис бус, бусад нарийн нийлмэл бүтэцтэй органик бодисууд ч бас илрэв. Агаар мандалд байх азот, метан зэрэг бодисууд хэт ягаан туяаны энергийн үйлчлэлээр задарч, эргэн нэгдэхдээ органик бодисуудыг үүсгэдэг байна. Титаны агаар мандалд маш идэвхтэй химийн урвал явагдаж байгаа нь тодорхой болсон бөгөөд нарны аймаг дахь хамгийн том органик бодисын үйлдвэр гэж нэрлэсэн ч буруудахгүй юм.

Колорадо их сургуулийн Сара Хорст Кассинигийн мэдээлэлд тулгуурлан Титаны агаар мандалыг лабораторын нөхцөлд бий болгож туршихад хэт ягаан туяаны үйлчлэлээр нүүрстөрөгч, азот, устөрөгчийн тус бүр 5 атом бүхий химийн нэгдэл үүсчээ. Энэ нь генийн мэдээлэл дамжуулагч ДНХ-ийн бүтцэд орох аденийн молекулын бүтэц юм. Мөн цитозин, гуанин, тиминг ч мөн адил туршилтаар үүсгэсэн байна. ДНХ-ийн үндсэн бүтцэд орох бодисууд Титаны агаар мандалд тун хялбар үүсэх боломжтой ажээ. Гэхдээ амьдрал үүсгэхийн тулд тэдгээр нь газарт буух шаардлагатай.

Өнгөрөгч оны 6 сард Кассини Титаны өмнөд туйл орчимд өвөрмөц хэлбэртэй дүрсийг илрүүлсэн нь метаны үүл байв. Энэ нь амьдрал үүсэхэд шаардагдах нэгэн чухал нөхцөл юм. Титаны эргэлтийн тэнхлэг 26 хэмээр налсан байдаг. Санчир гаригийн хамт нарыг 30 жилд нэг удаа тойрно. Тойргийн тодорхой хэсэгт агаар мандал халж зун болно. Үүний улмаас дээш доош шилжих агаар мандлын урсгал үүснэ. Ууршсан метан агаар мандлын урсгалаар тээгдэн өмнөд туйл руу шилжин үүл болон тогтоно. Улмаар хөрч, бороо болон газарт бууна. Титаны татах хүч дэлхийтэй харьцуулахад 7 дахин бага учир бороон дуслууд цасан ширхэг мэт алгуур бууна.  

Тэдгээртэй хамт агаар мандалд орших органик бодисууд их хэмжээгээр газарт унана. Зунд жижиг нуурууд уурших үед органик бодисууд дахин урвалд орж нэгдэнэ. Нууруудын усны хэмжээ ихэсч багасах нь химийн урвалыг идэвхжүүлж, амьдрал үүсэх чухал нөхцөл болох бөгөөд манай дэлхийд ч мөн адил хамаарагдана. Өөрөөр хэлбэл энэ үзэгдлийг нарны аймаг дотроо зөвхөн дэлхий, Титан хоёрт л ажиглах боломжтой юм. Бид амьдрал үүсэх үндсэн нөхцөлийг усны шингэн төлөв гэж ойлгож ирсэн. Одноосоо янз бүрийн зайд алслагдсан гаригуудад янз бүрийн бодисууд шингэн төлөвт оршдог.

Одны системд зөвхөн уснаас гадна хүчилтөрөгч, метан мэтийн бусад бодисууд ч шингэн төлөвт орших бүс бий. Уснаас өөр бодисын шингэн төлөвт өөр хэлбэрийн амьдрал үүсэх боломжтой гэдгийг Титан бидэнд хэлж өгч байж ч магадгүй юм. Гэтэл ийм "өөр амьдралын хэлбэр"-ийг дэлхийгээс илрүүлсэн байна. Тринадад тобаго улсын нутагт орших байгалийн асфальтан нууранд 600 төрлийн микроорганизм амьдарч байв. Температурыг эс тооцвол энэ нуур Титаны метаны нууртай тун адилхан. Асфальт нь метаны адил нүүрстөрөгч болон устөрөгчөөс бүрддэг. Тэдгээр микроорганизмууд усны оронд асфальтыг хоол тэжээл болгон хэрэглэдэг хэмээн таамаглагдаж байна. Метаныг тэжээлийн эх сурвалж болгон хэрэглэх амьдралын хэлбэр байж болно гэдэг нь тийм ч этгээд үзэл биш юм.

Иймдээ ч устөрөгчийг шингээж, ацетилинийг задлан энерги үүсгэх амьдралын хэлбэр Титанд байж магадгүй хэмээх таамаглал 2005 онд дэвшүүлэгджээ. Дашрамд дурдахад хүн болон дэлхийн амьдрал хүчилтөрөгчөөр амьсгалж, органик бодисуудыг задлан өөрсдийн биедээ шаагдагдах энергийг үүсгэдэг билээ.  Харин Титанд үнэхээр амьдрал бий юу. Энэ асуултын хариултыг мэдэхийн тулд Титанд хүрч, хангалттай хэмжээний дээжийг цуглуулж, дэлхийд эргэн ирэх сансарын станц бүтээгдэхийг л хүлээх шаардлагатай болж байна.

эх сурвалж, NHK

дэлгэрэнгүй

Орчлонгийн арван там

Эрдэмтэд дэлхийтэй төстэй, амьдрал оршин байх боломжтой гаригуудыг сансар огторгуйгаас эрж хайсаар ирсэн. Үүнд НАСА-гийн эрдэмтэд, Кеплер сансарын дуран чухал үүрэг гүйцэтгэж, олон шинэ гаригийг нээн илрүүлсээр байгаа билээ. Тэгвэл тэдний судалгаа болон хэсэг физикчдийн дэмжлэгээр хамгийн хүнд хэцүү нөхцөл бүхий гаригуудыг ч тодруулсаар байна. Орчлонгийн там гэвэл зохих 10 гаригийн тухай уншаад та эх дэлхийнхээ талаар, халж байна, дулаарч байна, хайлж байна хэмээн гомдоллодогоо болино гэдэгт найдаж байна.  

Сугар гариг
Дэлхийтэй тун ойрхон, дөнгөж 40-260 сая км зайтай. Хэмжээний хувьд дэлхийгээс 5% бага бөгөөд тэнд амьдрал бий гэдэгт 20-р зууны эрдэмтэд итгэж байв. Гэвч бодит байдалд Дантегийн тамтай эн зэрэгцэнэ. Энэ гариг нарны аймгийн бусад гаригуудтай харьцуулахад хамгийн олон галт уултай учир гадаргын ихэнх хэсэг халуун лаваар бүрхэгджээ. Гадарга дээрх агаарын даралт нь дэлхийн усан доорхи 800м-ийн даралттай тэнцэнэ. Энэ нь хүн шумбасан хамгийн их гүнээс 3 дахин их. Мөн гадаргын дундаж темпетатур 460 хэмд хүрэх учир тугалгыг ч хялбар хайлуулна. Агаарын давхарга нь хүхрийн хүчлийн зузаан үүлээр бүрхэгдэж, агаар мандлын 96% нь нүүрстөрөгчийн давхар ислээс бүрджээ. Үүнийг хүлэмжийн хийн ялгарах үзэгдлийн нөлөө гэж үздэг. Хэдэн тэрбум жилийн өмнө агаарын хэм ус уурших хэмжээнд хүрчээ. Усны уур нь хүлэмжийн хийн нөлөөг үзүүлэх бөгөөд илүү их хэмжээний ус ууршиж агаарын хэмийг нэмэгдүүлсэн байна. Улмаар усны эргэлтийн тэнцвэрт нөхцөл алдагдаж өнөөдрийн дүр төрхийг олжээ.

COROT-7b
Энэ гаригт чулуугаар бороо ордог. 489 гэрлийн жилийн зайд байрлах гаригийн хэмжээ дэлхийгээс 1.5 дахин том. Нарандаа хэт ойрхон байрлах учир жилийн үргэлжлэх хугацаа дөнгөж 20 цаг байна. Гадарга нь галт уул, халуун лав, чулуулгаас бүрдэж, температурын хэмжээ 2500 хэм хэмээн тооцоологджээ.

TrES-2b
750 гэрлийн жилийн зайд байрлах энэ гариг жинхэнэ утгаараа там юм. Өдийг хүртэл нээгдсэн гаригуудаас хамгийн харанхуй нь. Нүүрснээс ч илүү хар бөгөөд гэрлийн дөнгөж 1 хувийг л ойлгоно. Шалтгаан нь тодорхойгүй байгаа боловч гэрэл ойлгогч үүлээр дутагдмал, эсвэл гэрэл шингээгч бодисууд агаар мандалд нь ихээр байрладаг хэмээн таамаглаж байна. Харанхуй гэдэг нь хүйтэн гэсэн үг биш, температур нь ойролцоогоор 980 хэм.

WASP-12b
1100 гэрлийн жилийн зайд байрлах энэ гариг нарандаа бага багаар хүү татагдаж байдаг. Тойрог зам нь нарандаа хэт ойрхон учир үүсэх түрэлтийн хүчээр жил бүр агаар мандлын 200 их наяд тонн, өндөг хэлбэрийн супер халуун устөрөгчийн хийн масс сансарт шидэгддэг. Энэ аварга гариг алмаазыг ч агуулах графитан чулуулгаас бүрдсэн гэж үзэж байна.

Kepler-16b
200 гэрлийн жилийн зайд байрлах, Санчиртай дүйцэх хэмжээний энэ гариг хос нарыг 229 хоногт нэг удаа тойрдог. Гадаргын температур -85 хэм тул амьдрал оршин тогтноход арай л хүйтэн. Харин түүний аль нэг сар (тэр нь ганц байлаа ч) нь дэлхийнхтэй төстэй агаар мандалтай байж магадгүй хэмээн судлаачид таамаглаж байна.

Kepler-10b
560 гэрлийн жилийн зайд байрлах энэ гариг 20 цаг тутамд нэг удаа одоо тойрон эргэнэ. Хэмжээний хувьд дэлхийгээс 1.4 дахин, нягтын хувьд 5 дахин илүү. Гаригийн гадаргууг ганг ч хайлуулж чадах 1500 хэмийн халуун лаваас бүрдсэн гэж үзэж байна.

CFBDSIR2149
100 гэрлийн жилийн зайд байрлах энэ гунигт гариг өнгөрсөн онд нээгджээ. Эрдэмтэд түүнийг хүрэн одой болон тэнүүлч гариг гэж үзэж байна. Хэрэв хүрэн одой бол энэ гариг бус од байж таарна. Гэхдээ хэт хөнгөн байгаа нь түүний цөмд хайлалт явагдах нөхцөлгүйг харуулж од биш гэж үзэхэд xүргэнэ. Хэрэв энэ тэнүүлч буюу өнчин гариг бол тэрээр өөрийн гэсэн одны ойролцоо бүрэлдэн бий болсон боловч ямар нэгэн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр огторгуйд хаягдсан гэсэн үг. Температур нь 420 хэм хэмээн тооцоологдож байгаа нь жагсаалтад оруулах нөхцөл болжээ.

Kepler-7b
Халуун устөрөгч, гелийгээс бүрдэх энэ гариг Бархасбадиас 1.5 дахин том боловч жин нь түүний тал хувиас ч бага. Гэрэл ойлголтын коэфициент 0.38 бөгөөд энэ нь хэт өндөр учир нээсэн эрдэмтэд алдаа гэж үзэж байжээ. Гаригийн гадаргын температур 1500 хэм юм.

Kepler-13b
Түүхэнд нээгдсэн хамгийн халуун гаригуудын нэг. Гаригийн гадарга Бархасбадьтай төстэй бусад аварга гаригуудын адил үргэлжилсэн хатуу үеэдээс тогтоно. Үеүүд нь температур өндөртэйгээс гадна хүчтэй хуйларсан хийн температур 2700 хэмд хүрнэ. 

HD 189773b
63 гэрлийн жилийн зайд байх энэ гариг дэлхийтэй усны дусал мэт харагдана. Гэхдээ үүнд нь хууртаж болохгүй. Хөх өнгө нь агаар мандал дахь силикатийн нэгдлийн үр дүн юм. Цельсийн 1000 хэмийн халуун энэ гаригийн гадарга дээр шилээр бороо ордог гэвэл итгэх үү. Агаарын хэмээс үүдэн атмосферт агуулагдах бодисууд шил болон конденсацлагддаг байна. Шилэн үртсүүд 6400 км/ц-ийн хурдтай салхи үүсгэдэг.

эх сурвалж, popcsi

дэлгэрэнгүй